विवेकचूडामणि ( शंकराचार्य)
सर्ववेदान्तसिद्धान्तगोचरं तमगोचरम् .
गोविन्दं परमानन्दं सद्गुरुं प्रणतोऽस्म्यहम् .. १..
जन्तूनां नरजन्म दुर्लभमतः पुंस्त्वं ततो विप्रता
तस्माद्वैदिकधर्ममार्गपरता विद्वत्त्वमस्मात्परम् .
आत्मानात्मविवेचनं स्वनुभवो ब्रह्मात्मना संस्थितिः
मुक्तिर्नो शतजन्मकोटिसुकृतैः पुण्यैर्विना लभ्यते .. २..
दुर्लभं त्रयमेवैतद्देवानुग्रहहेतुकम् .
मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः .. ३..
लब्ध्वा कथचिन्नरजन्म दुर्लभं
तत्रापि पुंस्त्वं श्रुतिपारदर्शनम् .
यस्त्वात्ममुक्तौ न यतेत मूढधीः
स ह्यात्महा स्वं विनिहन्त्यसद्ग्रहात् .. ४..
इतः को न्वस्ति मूढात्मा यस्तु स्वार्थे प्रमाद्यति .
दुर्लभं मानुषं देहं प्राप्य तत्रापि पौरुषम् .. ५..
वदन्तु शास्त्राणि यजन्तु देवान्
कुर्वन्तु कर्माणि भजन्तु देवताः .
आत्मैक्यबोधेन विनापि मुक्तिः
न सिध्यति ब्रह्मशतान्तरेऽपि .. ६..
अमृतत्वस्य नाशास्ति वित्तेनेत्येव हि श्रुतिः .
ब्रवीति कर्मणो मुक्तेरहेतुत्वं स्फुटं यतः .. ७..
अतो विमुक्त्यै प्रयतेत् विद्वान्
संन्यस्तबाह्यार्थसुखस्पृहः सन् .
सन्तं महान्तं समुपेत्य देशिकं
तेनोपदिष्टार्थसमाहितात्मा .. ८..
उद्धरेदात्मनात्मानं मग्नं संसारवारिधौ .
योगारूढत्वमासाद्य सम्यग्दर्शननिष्ठया .. ९..
संन्यस्य सर्वकर्माणि भवबन्धविमुक्तये .
यत्यतां पण्डितैर्धीरैरात्माभ्यास उपस्थितैः .. १०..
चित्तस्य शुद्धये कर्म न तु वस्तूपलब्धये .
वस्तुसिद्धिर्विचारेण न किंचित्कर्मकोटिभिः .. ११..
सम्यग्विचारतः सिद्धा रज्जुतत्त्वावधारणा .
भ्रान्तोदितमहासर्पभयदुःखविनाशिनी .. १२..
अर्थस्य निश्चयो दृष्टो विचारेण हितोक्तितः .
न स्नानेन न दानेन प्राणायमशतेन वा .. १३..
अधिकारिणमाशास्ते फलसिद्धिर्विशेषतः .
उपाया देशकालाद्याः सन्त्यस्मिन्सहकारिणः .. १४..
अतो विचारः कर्तव्यो जिज्ञासोरात्मवस्तुनः ..
समासाद्य दयासिन्धुं गुरुं ब्रह्मविदुत्तमम् .. १५..
मेधावी पुरुषो विद्वानुहापोहविचक्षणः .
अधिकार्यात्मविद्यायामुक्तलक्षणलक्षितः .. १६..
विवेकिनो विरक्तस्य शमादिगुणशालिनः .
मुमुक्षोरेव हि ब्रह्मजिज्ञासायोग्यता मता .. १७..
साधनान्यत्र चत्वारि कथितानि मनीषिभिः .
येषु सत्स्वेव सन्निष्ठा यदभावे न सिध्यति .. १८..
आदौ नित्यानित्यवस्तुविवेकः परिगण्यते .
इहामुत्रफलभोगविरागस्तदनन्तरम् .
शमादिषट्कसम्पत्तिर्मुमुक्षुत्वमिति स्फुटम् .. १९..
ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्येवंरूपो विनिश्चयः .
सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः समुदाहृतः .. २०..
तद्वैराग्यं जिहासा या दर्शनश्रवणादिभिः .
देहादिब्रह्मपर्यन्ते ह्यनित्ये भोगवस्तुनि .. २१..
विरज्य विषयव्राताद्दोषदृष्ट्या मुहुर्मुहुः .
स्वलक्ष्ये नियतावस्था मनसः शम उच्यते .. २२..
विषयेभ्यः परावर्त्य स्थापनं स्वस्वगोलके .
उभयेषामिन्द्रियाणां स दमः परिकीर्तितः .
बाह्यानालम्बनं वृत्तेरेषोपरतिरुत्तमा .. २३..
सहनं सर्वदुःखानामप्रतीकारपूर्वकम् .
चिन्ताविलापरहितं सा तितिक्षा निगद्यते .. २४..
शास्त्रस्य गुरुवाक्यस्य सत्यबुद्ध्यवधारणम् .
सा श्रद्धा कथिता सद्भिर्यया वस्तूपलभ्यते .. २५..
सर्वदा स्थापनं बुद्धेः शुद्धे ब्रह्मणि सर्वदा .
तत्समाधानमित्युक्तं न तु चित्तस्य लालनम् .. २६..
अहंकारादिदेहान्तान् बन्धानज्ञानकल्पितान् .
स्वस्वरूपावबोधेन मोक्तुमिच्छा मुमुक्षुता .. २७..
मन्दमध्यमरूपापि वैराग्येण शमादिना .
प्रसादेन गुरोः सेयं प्रवृद्धा सूयते फलम् .. २८..
वैराग्यं च मुमुक्षुत्वं तीव्रं यस्य तु विद्यते .
तस्मिन्नेवार्थवन्तः स्युः फलवन्तः शमादयः .. २९..
एतयोर्मन्दता यत्र विरक्तत्वमुमुक्षयोः .
मरौ सलीलवत्तत्र शमादेर्भानमात्रता .. ३०..
मोक्षकारणसामग्र्यां भक्तिरेव गरीयसी .
स्वस्वरूपानुसन्धानं भक्तिरित्यभिधीयते .. ३१..
स्वात्मतत्त्वानुसन्धानं भक्तिरित्यपरे जगुः .
उक्तसाधनसंपन्नस्तत्त्वजिज्ञासुरात्मनः .
उपसीदेद्गुरुं प्राज्ञ्यं यस्माद्बन्धविमोक्षणम् .. ३२..
श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतो यो ब्रह्मवित्तमः .
ब्रह्मण्युपरतः शान्तो निरिन्धन इवानलः .
अहेतुकदयासिन्धुर्बन्धुरानमतां सताम् .. ३३..
तमाराध्य गुरुं भक्त्या प्रह्वप्रश्रयसेवनैः .
प्रसन्नं तमनुप्राप्य पृच्छेज्ज्ञातव्यमात्मनः .. ३४..
स्वामिन्नमस्ते नतलोकबन्धो
कारुण्यसिन्धो पतितं भवाब्धौ .
मामुद्धरात्मीयकटाक्षदृष्ट्या
ऋज्व्यातिकारुण्यसुधाभिवृष्ट्या .. ३५..
दुर्वारसंसारदवाग्नितप्तं
दोधूयमानं दुरदृष्टवातैः .
भीतं प्रपन्नं परिपाहि मृत्योः
शरण्यमन्यद्यदहं न जाने .. ३६..
शान्ता महान्तो निवसन्ति सन्तो
वसन्तवल्लोकहितं चरन्तः .
तीर्णाः स्वयं भीमभवार्णवं जना-
नहेतुनान्यानपि तारयन्तः .. ३७..
अयं स्वभावः स्वत एव यत्पर-
श्रमापनोदप्रवणं महात्मनाम् .
सुधांशुरेष स्वयमर्ककर्कश-
प्रभाभितप्तामवति क्षितिं किल .. ३८..
ब्रह्मानन्दरसानुभूतिकलितैः पूर्तैः सुशीतैर्युतैः
युष्मद्वाक्कलशोज्झितैः श्रुतिसुखैर्वाक्यामृतैः सेचय .
संतप्तं भवतापदावदहनज्वालाभिरेनं प्रभो
धन्यास्ते भवदीक्षणक्षणगतेः पात्रीकृताः स्वीकृताः .. ३९..
कथं तरेयं भवसिन्धुमेतं
का वा गतिर्मे कतमोऽस्त्युपायः .
जाने न किञ्चित्कृपयाऽव मां प्रभो
संसारदुःखक्षतिमातनुष्व .. ४०..
तथा वदन्तं शरणागतं स्वं
संसारदावानलतापतप्तम् .
निरीक्ष्य कारुण्यरसार्द्रदृष्ट्या
दद्यादभीतिं सहसा महात्मा .. ४१..
विद्वान् स तस्मा उपसत्तिमीयुषे
मुमुक्षवे साधु यथोक्तकारिणे .
प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय
तत्त्वोपदेशं कृपयैव कुर्यात् .. ४२..
मा भैष्ट विद्वंस्तव नास्त्यपायः
संसारसिन्धोस्तरणेऽस्त्युपायः .
येनैव याता यतयोऽस्य पारं
तमेव मार्गं तव निर्दिशामि .. ४३..
अस्त्युपायो महान्कश्चित्संसारभयनाशनः .
तेन तीर्त्वा भवाम्भोधिं परमानन्दमाप्स्यसि .. ४४..
वेदान्तार्थविचारेण जायते ज्ञानमुत्तमम् .
तेनात्यन्तिकसंसारदुःखनाशो भवत्यनु .. ४५..
श्रद्धाभक्तिध्यानयोगाम्मुमुक्षोः
मुक्तेर्हेतून्वक्ति साक्षाच्छ्रुतेर्गीः .
यो वा एतेष्वेव तिष्ठत्यमुष्य
मोक्षोऽविद्याकल्पिताद्देहबन्धात् .. ४६..
अज्ञानयोगात्परमात्मनस्तव
ह्यनात्मबन्धस्तत एव संसृतिः .
तयोर्विवेकोदितबोधवह्निः
अज्ञानकार्यं प्रदहेत्समूलम् .. ४७..
शिष्य उवाच .
कृपया श्रूयतां स्वामिन्प्रश्नोऽयं क्रियते मया .
यदुत्तरमहं श्रुत्वा कृतार्थः स्यां भवन्मुखात् .. ४८..
को नाम बन्धः कथमेष आगतः
कथं प्रतिष्ठास्य कथं विमोक्षः .
कोऽसावनात्मा परमः क आत्मा
तयोर्विवेकः कथमेतदुच्यताम् .. ४९..
श्रीगुरुवाच .
धन्योऽसि कृतकृत्योऽसि पावित ते कुलं त्वया .
यदविद्याबन्धमुक्त्या ब्रह्मीभवितुमिच्छसि .. ५०..
ऋणमोचनकर्तारः पितुः सन्ति सुतादयः .
बन्धमोचनकर्ता तु स्वस्मादन्यो न कश्चन .. ५१..
मस्तकन्यस्तभारादेर्दुःखमन्यैर्निवार्यते .
क्षुधादिकृतदुःखं तु विना स्वेन न केनचित् .. ५२..
पथ्यमौषधसेवा च क्रियते येन रोगिणा .
आरोग्यसिद्धिर्दृष्टाऽस्य नान्यानुष्ठितकर्मणा .. ५३..
वस्तुस्वरूपं स्फुटबोधचक्षुषा
स्वेनैव वेद्यं न तु पण्डितेन .
चन्द्रस्वरूपं निजचक्षुषैव
ज्ञातव्यमन्यैरवगम्यते किम् .. ५४..
अविद्याकामकर्मादिपाशबन्धं विमोचितुम् .
कः शक्नुयाद्विनात्मानं कल्पकोटिशतैरपि .. ५५..
न योगेन न सांख्येन कर्मणा नो न विद्यया .
ब्रह्मात्मैकत्वबोधेन मोक्षः सिध्यति नान्यथा .. ५६..
वीणाया रूपसौन्दर्यं तन्त्रीवादनसौष्ठवम् .
प्रजारञ्जनमात्रं तन्न साम्राज्याय कल्पते .. ५७..
वाग्वैखरी शब्दझरी शास्त्रव्याख्यानकौशलम् .
वैदुष्यं विदुषां तद्वद्भुक्तये न तु मुक्तये .. ५८..
अविज्ञाते परे तत्त्वे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला .
विज्ञातेऽपि परे तत्त्वे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला .. ५९..
शब्दजालं महारण्यं चित्तभ्रमणकारणम् .
अतः प्रयत्नाज्ज्ञातव्यं तत्त्वज्ञैस्तत्त्वमात्मनः .. ६०..
अज्ञानसर्पदष्टस्य ब्रह्मज्ञानौषधं विना .
किमु वेदैश्च शास्त्रैश्च किमु मन्त्रैः किमौषधैः .. ६१..
न गच्छति विना पानं व्याधिरौषधशब्दतः .
विनाऽपरोक्षानुभवं ब्रह्मशब्दैर्न मुच्यते .. ६२..
अकृत्वा दृश्यविलयमज्ञात्वा तत्त्वमात्मनः .
ब्रह्मशब्दैः कुतो मुक्तिरुक्तिमात्रफलैर्नृणाम् .. ६३..
अकृत्वा शत्रुसंहारमगत्वाखिलभूश्रियम् .
राजाहमिति शब्दान्नो राजा भवितुमर्हति .. ६४..
आप्तोक्तिं खननं तथोपरिशिलाद्युत्कर्षणं स्वीकृतिं
निक्षेपः समपेक्षते नहि बहिः शब्दैस्तु निर्गच्छति .
तद्वद्ब्रह्मविदोपदेशमननध्यानादिभिर्लभ्यते
मायाकार्यतिरोहितं स्वममलं तत्त्वं न दुर्युक्तिभिः .. ६५..
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन भवबन्धविमुक्तये .
स्वैरेव यत्नः कर्तव्यो रोगादाविव पण्डितैः .. ६६..
यस्त्वयाद्य कृतः प्रश्नो वरीयाञ्छास्त्रविन्मतः .
सूत्रप्रायो निगूढार्थो ज्ञातव्यश्च मुमुक्षुभिः .. ६७..
शृणुष्वावहितो विद्वन्यन्मया समुदीर्यते .
तदेतच्छ्रवणात्सद्यो भवबन्धाद्विमोक्ष्यसे .. ६८..
मोक्षस्य हेतुः प्रथमो निगद्यते
वैराग्यमत्यन्तमनित्यवस्तुषु .
ततः शमश्चापि दमस्तितिक्षा
न्यासः प्रसक्ताखिलकर्मणां भृशम् .. ६९..
ततः शृतिस्तन्मननं सतत्त्व-
ध्यानं चिरं नित्यनिरन्तरं मुनेः .
ततोऽविकल्पं परमेत्य विद्वान्
इहैव निर्वाणसुखं समृच्छति .. ७०..
यद्बोद्धव्यं तवेदानीमात्मानात्मविवेचनम् .
तदुच्यते मया सम्यक् श्रुत्वात्मन्यवधारय .. ७१..
मज्जास्थिमेदःपलरक्तचर्म-
त्वगाह्वयैर्धातुभिरेभिरन्वितम् .
पादोरुवक्षोभुजपृष्ठमस्तकैः
अङ्गैरुपाङ्गैरुपयुक्तमेतत् .. ७२..
अहंममेतिप्रथितं शरीरं
मोहास्पदं स्थूलमितीर्यते बुधैः .
नभोनभस्वद्दहनाम्बुभूमयः
सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति तानि .. ७३..
परस्परांशैर्मिलितानि भूत्वा
स्थूलानि च स्थूलशरीरहेतवः .
मात्रास्तदीया विषया भवन्ति
शब्दादयः पञ्च सुखाय भोक्तुः .. ७४..
य एषु मूढा विषयेषु बद्धा
रागोरुपाशेन सुदुर्दमेन .
आयान्ति निर्यान्त्यध ऊर्ध्वमुच्चैः
स्वकर्मदूतेन जवेन नीताः .. ७५..
शब्दादिभिः पञ्चभिरेव पञ्च
पञ्चत्वमापुः स्वगुणेन बद्धाः .
कुरङ्गमातङ्गपतङ्गमीन-
भृङ्गा नरः पञ्चभिरञ्चितः किम् .. ७६..
दोषेण तीव्रो विषयः कृष्णसर्पविषादपि .
विषं निहन्ति भोक्तारं द्रष्टारं चक्षुषाप्ययम् .. ७७..
विषयाशामहापाशाद्यो विमुक्तः सुदुस्त्यजात् .
स एव कल्पते मुक्त्यै नान्यः षट्शास्त्रवेद्यपि .. ७८..
आपातवैराग्यवतो मुमुक्षून्
भवाब्धिपारं प्रतियातुमुद्यतान् .
आशाग्रहो मज्जयतेऽन्तराले
निगृह्य कण्ठे विनिवर्त्य वेगात् .. ७९..
विषयाख्यग्रहो येन सुविरक्त्यसिना हतः .
स गच्छति भवाम्भोधेः पारं प्रत्यूहवर्जितः .. ८०..
विषमविषयमार्गैर्गच्छतोऽनच्छबुद्धेः
प्रतिपदमभियातो मृत्युरप्येष विद्धि .
हितसुजनगुरूक्त्या गच्छतः स्वस्य युक्त्या
प्रभवति फलसिद्धिः सत्यमित्येव विद्धि .. ८१..
मोक्षस्य कांक्षा यदि वै तवास्ति
त्यजातिदूराद्विषयान्विषं यथा .
पीयूषवत्तोषदयाक्षमार्जव-
प्रशान्तिदान्तीर्भज नित्यमादरात् .. ८२..
अनुक्षणं यत्परिहृत्य कृत्यं
अनाद्यविद्याकृतबन्धमोक्षणम् .
देहः परार्थोऽयममुष्य पोषणे
यः सज्जते स स्वमनेन हन्ति .. ८३..
शरीरपोषणार्थी सन् य आत्मानं दिदृक्षति .
ग्राहं दारुधिया धृत्वा नदि तर्तुं स गच्छति .. ८४..
मोह एव महामृत्युर्मुमुक्षोर्वपुरादिषु .
मोहो विनिर्जितो येन स मुक्तिपदमर्हति .. ८५..
मोहं जहि महामृत्युं देहदारसुतादिषु .
यं जित्वा मुनयो यान्ति तद्विष्णोः परमं पदम् .. ८६..
त्वङ्मांसरुधिरस्नायुमेदोमज्जास्थिसंकुलम् .
पूर्णं मूत्रपुरीषाभ्यां स्थूलं निन्द्यमिदं वपुः .. ८७..
पञ्चीकृतेभ्यो भूतेभ्यः स्थूलेभ्यः पूर्वकर्मणा .
समुत्पन्नमिदं स्थूलं भोगायतनमात्मनः .
अवस्था जागरस्तस्य स्थूलार्थानुभवो यतः .. ८८..
बाह्येन्द्रियैः स्थूलपदार्थसेवां
स्रक्चन्दनस्त्र्यादिविचित्ररूपाम् .
करोति जीवः स्वयमेतदात्मना
तस्मात्प्रशस्तिर्वपुषोऽस्य जागरे .. ८९..
सर्वाऽपि बाह्यसंसारः पुरुषस्य यदाश्रयः .
विद्धि देहमिदं स्थूलं गृहवद्गृहमेधिनः .. ९०..
स्थूलस्य सम्भवजरामरणानि धर्माः
स्थौल्यादयो बहुविधाः शिशुताद्यवस्थाः .
वर्णाश्रमादिनियमा बहुधाऽमयाः स्युः
पूजावमानबहुमानमुखा विशेषाः .. ९१..
बुद्धीन्द्रियाणि श्रवणं त्वगक्षि
घ्राणं च जिव्हा विषयावबोधनात् .
वाक्पाणिपादा गुदमप्युपस्थः
कर्मेन्द्रियाणि प्रवणेन कर्मसु .. ९२..
निगद्यतेऽन्तःकरणं मनोधीः
अहंकृतिश्चित्तमिति स्ववृत्तिभिः .
मनस्तु संकल्पविकल्पनादिभिः
बुद्धिः पदार्थाध्यवसायधर्मतः .. ९३..
अत्राभिमानादहमित्यहंकृतिः .
स्वार्थानुसन्धानगुणेन चित्तम् .. ९४..
प्राणापानव्यानोदानसमाना भवत्यसौ प्राणः .
स्वयमेव वृत्तिभेदाद्विकृतिभेदात्सुवर्णसलिलादिवत् .. ९५..
वागादि पञ्च श्रवणादि पञ्च
प्राणादि पञ्चाभ्रमुखानि पञ्च .
बुद्ध्याद्यविद्यापि च कामकर्मणी
पुर्यष्टकं सूक्ष्मशरीरमाहुः .. ९६..
इदं शरीरं शृणु सूक्ष्मसंज्ञितं
लिङ्गं त्वपञ्चीकृतसम्भवम् .
सवासनं कर्मफलानुभावकं
स्वाज्ञानतोऽनादिरुपाधिरात्मनः .. ९७..
स्वप्नो भवत्यस्य विभक्त्यवस्था
स्वमात्रशेषेण विभाति यत्र .
स्वप्ने तु बुद्धिः स्वयमेव जाग्रत्
कालीननानाविधवासनाभिः .. ९८..
कर्त्रादिभावं प्रतिपद्य राजते
यत्र स्वयं भाति ह्ययं परात्मा .
धीमात्रकोपाधिरशेषसाक्षी
न लिप्यते तत्कृतकर्मलेशैः .
यस्मादसङ्गस्तत एव कर्मभिः
न लिप्यते किञ्चिदुपाधिना कृतैः .. ९९..
सर्वव्यापृतिकरणं लिङ्गमिदं स्याच्चिदात्मनः पुंसः .
वास्यादिकमिव तक्ष्णस्तेनैवात्मा भवत्यसङ्गोऽयम् .. १००..
अन्धत्वमन्दत्वपटुत्वधर्माः
सौगुण्यवैगुण्यवशाद्धि चक्षुषः .
बाधिर्यमूकत्वमुखास्तथैव
श्रोत्रादिधर्मा न तु वेत्तुरात्मनः .. १०१..
उच्छ्वासनिःश्वासविजृम्भणक्षुत्
प्रस्यन्दनाद्युत्क्रमणादिकाः क्रियाः .
प्राणादिकर्माणि वदन्ति तज्ञाः
प्राणस्य धर्मावशनापिपासे .. १०२..
अन्तःकरणमेतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि .
अहमित्यभिमानेन तिष्ठत्याभासतेजसा .. १०३..
अहंकारः स विज्ञेयः कर्ता भोक्ताभिमान्ययम् .
सत्त्वादिगुणयोगेन चावस्थात्रयमश्नुते .. १०४..
विषयाणामानुकूल्ये सुखी दुःखी विपर्यये .
सुखं दुःखं च तद्धर्मः सदानन्दस्य नात्मनः .. १०५..
आत्मार्थत्वेन हि प्रेयान्विषयो न स्वतः प्रियः .
स्वत एव हि सर्वेषामात्मा प्रियतमो यतः
तत आत्मा सदानन्दो नास्य दुःखं कदाचन .. १०६..
यत्सुषुप्तौ निर्विषय आत्मानन्दोऽनुभूयते .
श्रुतिः प्रत्यक्षमैतिह्यमनुमानं च जाग्रति .. १०७..
अव्यक्तनाम्नी परमेशशक्तिः
अनाद्यविद्या त्रिगुणात्मिका परा .
कार्यानुमेया सुधियैव माया
यया जगत्सर्वमिदं प्रसूयते .. १०८..
सन्नाप्यसन्नाप्युभयात्मिका नो
भिन्नाप्यभिन्नाप्युभयात्मिका नो .
साङ्गाप्यनङ्गा ह्युभयात्मिका नो
महाद्भुताऽनिर्वचनीयरूपा .. १०९..
शुद्धाद्वयब्रह्मविभोधनाश्या
सर्पभ्रमो रज्जुविवेकतो यथा .
रजस्तमःसत्त्वमिति प्रसिद्धा
गुणास्तदीयाः प्रथितैः स्वकार्यैः .. ११०..
विक्षेपशक्ती रजसः क्रियात्मिका
यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी .
रागादयोऽस्याः प्रभवन्ति नित्यं
दुःखादयो ये मनसो विकाराः .. १११..
कामः क्रोधो लोभदम्भाद्यसूया
अहंकारेर्ष्यामत्सराद्यास्तु घोराः .
धर्मा एते राजसाः पुम्प्रवृत्तिः
यस्मादेषा तद्रजो बन्धहेतुः .. ११२..
एषाऽऽवृतिर्नाम तमोगुणस्य
शक्तिर्मया वस्त्ववभासतेऽन्यथा .
सैषा निदानं पुरुषस्य संसृतेः
विक्षेपशक्तेः प्रवणस्य हेतुः .. ११३..
प्रज्ञावानपि पण्डितोऽपि चतुरोऽप्यत्यन्तसूक्ष्मात्मदृग्-
व्यालीढस्तमसा न वेत्ति बहुधा संबोधितोऽपि स्फुटम् .
भ्रान्त्यारोपितमेव साधु कलयत्यालम्बते तद्गुणान्
हन्तासौ प्रबला दुरन्ततमसः शक्तिर्महत्यावृतिः .. ११४..
अभावना वा विपरीतभावना
असंभावना विप्रतिपत्तिरस्याः .
संसर्गयुक्तं न विमुञ्चति ध्रुवं
विक्षेपशक्तिः क्षपयत्यजस्रम् .. ११५..
अज्ञानमालस्यजडत्वनिद्रा-
प्रमादमूढत्वमुखास्तमोगुणाः .
एतैः प्रयुक्तो नहि वेत्ति किंचिन्
निद्रालुवत्स्तम्भवदेव तिष्ठति .. ११६..
सत्त्वं विशुद्धं जलवत्तथापि
ताभ्यां मिलित्वा सरणाय कल्पते .
यत्रात्मबिम्बः प्रतिबिम्बितः सन्
प्रकाशयत्यर्क इवाखिलं जडम् .. ११७..
मिश्रस्य सत्त्वस्य भवन्ति धर्माः
त्वमानिताद्या नियमा यमाद्याः .
श्रद्धा च भक्तिश्च मुमुक्षता च
दैवी च सम्पत्तिरसन्निवृत्तिः .. ११८..
विशुद्धसत्त्वस्य गुणाः प्रसादः
स्वात्मानुभूतिः परमा प्रशान्तिः .
तृप्तिः प्रहर्षः परमात्मनिष्ठा
यया सदानन्दरसं समृच्छति .. ११९..
अव्यक्तमेतत्त्रिगुणैर्निरुक्तं
तत्कारणं नाम शरीरमात्मनः .
सुषुप्तिरेतस्य विभक्त्यवस्था
प्रलीनसर्वेन्द्रियबुद्धिवृत्तिः .. १२०..
सर्वप्रकारप्रमितिप्रशान्तिः
बीजात्मनावस्थितिरेव बुद्धेः .
सुषुप्तिरेतस्य किल प्रतीतिः
किंचिन्न वेद्मीति जगत्प्रसिद्धेः .. १२१..
देहेन्द्रियप्राणमनोऽहमादयः
सर्वे विकारा विषयाः सुखादयः .
व्योमादिभूतान्यखिलं न विश्वं
अव्यक्तपर्यन्तमिदं ह्यनात्मा .. १२२..
माया मायाकार्यं सर्वं महदादिदेहपर्यन्तम् .
असदिदमनात्मतत्त्वं विद्धि त्वं मरुमरीचिकाकल्पम् .. १२३..
अथ ते संप्रवक्ष्यामि स्वरूपं परमात्मनः .
यद्विज्ञाय नरो बन्धान्मुक्तः कैवल्यमश्नुते .. १२४..
अस्ति कश्चित्स्वयं नित्यमहंप्रत्ययलम्बनः .
अवस्थात्रयसाक्षी सन्पञ्चकोशविलक्षणः .. १२५..
यो विजानाति सकलं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु .
बुद्धितद्वृत्तिसद्भावमभावमहमित्ययम् .. १२६..
यः पश्यति स्वयं सर्वं यं न पश्यति कश्चन .
यश्चेतयति बुद्ध्यादि न तद्यं चेतयत्ययम् .. १२७..
येन विश्वमिदं व्याप्तं यं न व्याप्नोति किञ्चन .
अभारूपमिदं सर्वं यं भान्त्यमनुभात्ययम् .. १२८..
यस्य सन्निधिमात्रेण देहेन्द्रियमनोधियः .
विषयेषु स्वकीयेषु वर्तन्ते प्रेरिता इव .. १२९..
अहङ्कारादिदेहान्ता विषयाश्च सुखादयः .
वेद्यन्ते घटवद् येन नित्यबोधस्वरूपिणा .. १३०..
एषोऽन्तरात्मा पुरुषः पुराणो
निरन्तराखण्डसुखानुभूतिः .
सदैकरूपः प्रतिबोधमात्रो
येनेषिता वागसवश्चरन्ति .. १३१..
अत्रैव सत्त्वात्मनि धीगुहायां
अव्याकृताकाश उशत्प्रकाशः .
आकाश उच्चै रविवत्प्रकाशते
स्वतेजसा विश्वमिदं प्रकाशयन् .. १३२..
ज्ञाता मनोऽहंकृतिविक्रियाणां
देहेन्द्रियप्राणकृतक्रियाणाम् .
अयोऽग्निवत्ताननुवर्तमानो
न चेष्टते नो विकरोति किञ्चन .. १३३..
न जायते नो म्रियते न वर्धते
न क्षीयते नो विकरोति नित्यः .
विलीयमानेऽपि वपुष्यमुष्मि-
न्न लीयते कुम्भ इवाम्बरं स्वयम् .. १३४..
प्रकृतिविकृतिभिन्नः शुद्धबोधस्वभावः
सदसदिदमशेषं भासयन्निर्विशेषः .
विलसति परमात्मा जाग्रदादिष्ववस्था-
स्वहमहमिति साक्षात्साक्षिरूपेण बुद्धेः .. १३५..
नियमितमनसामुं त्वं स्वमात्मानमात्मन्
ययमहमिति साक्षाद्विद्धि बुद्धिप्रसादात् .
जनिमरणतरंगापारसंसारसिन्धुं
प्रतर भव कृतार्थो ब्रह्मरूपेण संस्थः .. १३६..
अत्रानात्मन्यहमिति मतिर्बन्ध एषोऽस्य पुंसः
प्राप्तोऽज्ञानाज्जननमरणक्लेशसंपातहेतुः .
येनैवायं वपुरिदमसत्सत्यमित्यात्मबुद्ध्या
पुष्यत्युक्षत्यवति विषयैस्तन्तुभिः कोशकृद्वत् .. १३७..
अतस्मिंस्तद्बुद्धिः प्रभवति विमूढस्य तमसा
विवेकाभावाद्वै स्फुरति भुजगे रज्जुधिषणा .
ततोऽनर्थव्रातो निपतति समादातुरधिकः
ततो योऽसद्ग्राहः स हि भवति बन्धः शृणु सखे .. १३८..
अखण्डनित्याद्वयबोधशक्त्या
स्फुरन्तमात्मानमनन्तवैभवम् .
समावृणोत्यावृतिशक्तिरेषा
तमोमयी राहुरिवार्कबिम्बम् .. १३९..
तिरोभूते स्वात्मन्यमलतरतेजोवति पुमान्
अनात्मानं मोहादहमिति शरीरं कलयति .
ततः कामक्रोधप्रभृतिभिरमुं बन्धनगुणैः
परं विक्षेपाख्या रजस उरुशक्तिर्व्यथयति .. १४०..
महामोहग्राहग्रसनगलितात्मावगमनो
धियो नानावस्थां स्वयमभिनयंस्तद्गुणतया .
अपारे संसरे विषयविषपूरे जलनिधौ
निमज्योन्मज्यायं भ्रमति कुमतिः कुत्सितगतिः .. १४१..
भानुप्रभासंजनिताभ्रपङ्क्तिः
भानुं तिरोधाय विजृम्भते यथा .
आत्मोदिताहंकृतिरात्मतत्त्वं
तथा तिरोधाय विजृम्भते स्वयम् .. १४२..
कवलितदिननार्थे दुर्दिने सान्द्रमेघैः
व्यथयति हिमझंझावायुरुग्रो यथैतान् .
अविरततमसात्मन्यावृते मूढबुद्धिं
क्षपयति बहुदुःखैस्तीव्रविक्षेपशक्तिः .. १४३..
एताभ्यामेव शक्तिभ्यां बन्धः पुंसः समागतः .
याभ्यां विमोहितो देहं मत्वाऽत्मानं भ्रमत्ययम् .. १४४..
बीजं संसृतिभूमिजस्य तु तमो देहात्मधीरङ्कुरो
रागः पल्लवमम्बु कर्म तु वपुः स्कन्धोओऽसवः शाखिकाः .
अग्राणीन्द्रियसंहतिश्च विषयाः पुष्पाणि दुःखं फलं
नानाकर्मसमुद्भवं बहुविधं भोक्तात्र जीवः खगः .. १४५..
अज्ञानमूलोऽयमनात्मबन्धो
नैसर्गिकोऽनादिरनन्त ईरितः .
जन्माप्ययव्याधिजरादिदुःख-
प्रवाहपातं जनयत्यमुष्य .. १४६..
नास्त्रैर्न शस्त्रैरनिलेन वह्निना
छेत्तुं न शक्यो न च कर्मकोटिभिः .
विवेकविज्ञानमहासिना विना
धातुः प्रसादेन शितेन मञ्जुना .. १४७..
श्रुतिप्रमाणैकमतेः स्वधर्म
निष्ठा तयैवात्मविशुद्धिरस्य .
विशुद्धबुद्धेः परमात्मवेदनं
तेनैव संसारसमूलनाशः .. १४८..
कोशैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति .
निजशक्तिसमुत्पन्नैः शैवालपटलैरिवाम्बु वापीस्थम् .. १४९..
तच्छैवालापनये सम्यक् सलिलं प्रतीयते शुद्धम् .
तृष्णासन्तापहरं सद्यः सौख्यप्रदं परं पुंसः .. १५०..
पञ्चानामपि कोशानामपवादे विभात्ययं शुद्धः .
नित्यानन्दैकरसः प्रत्यग्रूपः परः स्वयंज्योतिः .. १५१..
आत्मानात्मविवेकः कर्तव्यो बन्धमुक्तये विदुषा .
तेनैवानन्दी भवति स्वं विज्ञाय सच्चिदानन्दम् .. १५२..
मुञ्जादिषीकामिव दृश्यवर्गात्
प्रत्यञ्चमात्मानमसङ्गमक्रियम् .
विविच्य तत्र प्रविलाप्य सर्वं
तदात्मना तिष्ठति यः स मुक्तः .. १५३..
देहोऽयमन्नभवनोऽन्नमयस्तु कोशः
चान्नेन जीवति विनश्यति तद्विहीनः .
त्वक्चर्ममांसरुधिरास्थिपुरीषराशिः
नायं स्वयं भवितुमर्हति नित्यशुद्धः .. १५४..
पूर्वं जनेरधिमृतेरपि नायमस्ति
जातक्षणः क्षणगुणोऽनियतस्वभावः .
नैको जडश्च घटवत्परिदृश्यमानः
स्वात्मा कथं भवति भावविकारवेत्ता .. १५५..
पाणिपादादिमान्देहो नात्मा व्यङ्गेऽपि जीवनात् .
तत्तच्छक्तेरनाशाच्च न नियम्यो नियामकः .. १५६..
देहतद्धर्मतत्कर्मतदवस्थादिसाक्षिणः .
सत एव स्वतःसिद्धं तद्वैलक्षण्यमात्मनः .. १५७..
शल्यराशिर्मांसलिप्तो मलपूर्णोऽतिकश्मलः .
कथं भवेदयं वेत्ता स्वयमेतद्विलक्षणः .. १५८..
त्वङ्मांसमेदोऽस्थिपुरीषराशा-
वहंमतिं मूढजनः करोति .
विलक्षणं वेत्ति विचारशीलो
निजस्वरूपं परमार्थ भूतम् .. १५९..
देहोऽहमित्येव जडस्य बुद्धिः
देहे च जीवे विदुषस्त्वहंधीः .
विवेकविज्ञानवतो महात्मनो
ब्रह्माहमित्येव मतिः सदात्मनि .. १६०..
अत्रात्मबुद्धिं त्यज मूढबुद्धे
त्वङ्मांसमेदोऽस्थिपुरीषराशौ .
सर्वात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे
कुरुष्व शान्तिं परमां भजस्व .. १६१..
देहेन्द्रियादावसति भ्रमोदितां
विद्वानहंतां न जहाति यावत् .
तावन्न तस्यास्ति विमुक्तिवार्ता-
प्यस्त्वेष वेदान्तनयान्तदर्शी .. १६२..
छायाशरीरे प्रतिबिम्बगात्रे
यत्स्वप्नदेहे हृदि कल्पिताङ्गे .
यथात्मबुद्धिस्तव नास्ति काचि-
ज्जीवच्छरीरे च तथैव माऽस्तु .. १६३..
देहात्मधीरेव नृणामसद्धियां
जन्मादिदुःखप्रभवस्य बीजम् .
यतस्ततस्त्वं जहि तां प्रयत्नात्
त्यक्ते तु चित्ते न पुनर्भवाशा .. १६४..
कर्मेन्द्रियैः पञ्चभिरञ्चितोऽयं
प्राणो भवेत्प्राणमयस्तु कोशः ..
येनात्मवानन्नमयोऽनुपूर्णः
प्रवर्ततेऽसौ सकलक्रियासु .. १६५..
नैवात्मापि प्राणमयो वायुविकारो
गन्ताऽऽगन्ता वायुवदन्तर्बहिरेषः .
यस्मात्किञ्चित्क्वापि न वेत्तीष्टमनिष्टं
स्वं वान्यं वा किञ्चन नित्यं परतन्त्रः .. १६६..
ज्ञानेन्द्रियाणि च मनश्च मनोमयः स्यात्
कोशो ममाहमिति वस्तुविकल्पहेतुः .
संज्ञादिभेदकलनाकलितो बलीयां-
स्तत्पूर्वकोशमभिपूर्य विजृम्भते यः .. १६७..
पञ्चेन्द्रियैः पञ्चभिरेव होतृभिः
प्रचीयमानो विषयाज्यधारया .
जाज्वल्यमानो बहुवासनेन्धनैः
मनोमयाग्निर्दहति प्रपञ्चम् .. १६८..
न ह्यस्त्यविद्या मनसोऽतिरिक्ता
मनो ह्यविद्या भवबन्धहेतुः .
तस्मिन्विनष्टे सकलं विनष्टं
विजृम्भितेऽस्मिन्सकलं विजृम्भते .. १६९..
स्वप्नेऽर्थशून्ये सृजति स्वशक्त्या
भोक्त्रादिविश्वं मन एव सर्वम् .
तथैव जाग्रत्यपि नो विशेषः
तत्सर्वमेतन्मनसो विजृम्भणम् .. १७०..
सुषुप्तिकाले मनसि प्रलीने
नैवास्ति किञ्चित्सकलप्रसिद्धेः .
अतो मनःकल्पित् एव पुंसः
संसार एतस्य न वस्तुतोऽस्ति .. १७१..
वायुनाऽऽनीयते मेधः पुनस्तेनैव नीयते .
मनसा कल्प्यते बन्धो मोक्षस्तेनैव कल्प्यते .. १७२..
देहादिसर्वविषये परिकल्प्य रागं
बध्नाति तेन पुरुषं पशुवद्गुणेन .
वैरस्यमत्र विषवत् सुवुधाय पश्चाद्
एनं विमोचयति तन्मन एव बन्धात् .. १७३..
तस्मान्मनः कारणमस्य जन्तोः
बन्धस्य मोक्षस्य च वा विधाने .
बन्धस्य हेतुर्मलिनं रजोगुणैः
मोक्षस्य शुद्धं विरजस्तमस्कम् .. १७४..
विवेकवैराग्यगुणातिरेका-
च्छुद्धत्वमासाद्य मनो विमुक्त्यै .
भवत्यतो बुद्धिमतो मुमुक्षो-
स्ताभ्यां दृढाभ्यां भवितव्यमग्रे .. १७५..
मनो नाम महाव्याघ्रो विषयारण्यभूमिषु .
चरत्यत्र न गच्छन्तु साधवो ये मुमुक्षवः .. १७६..
मनः प्रसूते विषयानशेषान्
स्थूलात्मना सूक्ष्मतया च भोक्तुः .
शरीरवर्णाश्रमजातिभेदान्
गुणक्रियाहेतुफलानि नित्यम् .. १७७..
असंगचिद्रूपममुं विमोह्य
देहेन्द्रियप्राणगुणैर्निबद्ध्य .
अहंममेति भ्रमयत्यजस्रं
मनः स्वकृत्येषु फलोपभुक्तिषु .. १७८..
अध्यासदोषात्पुरुषस्य संसृतिः
अध्यासबन्धस्त्वमुनैव कल्पितः .
रजस्तमोदोषवतोऽविवेकिनो
जन्मादिदुःखस्य निदानमेतत् .. १७९..
अतः प्राहुर्मनोऽविद्यां पण्डितास्तत्त्वदर्शिनः .
येनैव भ्राम्यते विश्वं वायुनेवाभ्रमण्डलम् .. १८०..
तन्मनःशोधनं कार्यं प्रयत्नेन मुमुक्षुणा .
विशुद्धे सति चैतस्मिन्मुक्तिः करफलायते .. १८१..
मोक्षैकसक्त्या विषयेषु रागं
निर्मूल्य संन्यस्य च सर्वकर्म .
सच्छ्रद्धया यः श्रवणादिनिष्ठो
रजःस्वभावं स धुनोति बुद्धेः .. १८२..
मनोमयो नापि भवेत्परात्मा
ह्याद्यन्तवत्त्वात्परिणामिभावात् .
दुःखात्मकत्वाद्विषयत्वहेतोः
द्रष्टा हि दृश्यात्मतया न दृष्टः .. १८३..
बुद्धिर्बुद्धीन्द्रियैः सार्धं सवृत्तिः कर्तृलक्षणः .
विज्ञानमयकोशः स्यात्पुंसः संसारकारणम् .. १८४..
अनुव्रजच्चित्प्रतिबिम्बशक्तिः
विज्ञानसंज्ञः प्रकृतेर्विकारः .
ज्ञानक्रियावानहमित्यजस्रं
देहेन्द्रियादिष्वभिमन्यते भृशम् .. १८५..
अनादिकालोऽयमहंस्वभावो
जीवः समस्तव्यवहारवोढा .
करोति कर्माण्यपि पूर्ववासनः
पुण्यान्यपुण्यानि च तत्फलानि .. १८६..
भुङ्क्ते विचित्रास्वपि योनिषु व्रज-
न्नायाति निर्यात्यध ऊर्ध्वमेषः .
अस्यैव विज्ञानमयस्य जाग्रत्-
स्वप्नाद्यवस्थाः सुखदुःखभोगः .. १८७..
देहादिनिष्ठाश्रमधर्मकर्म-
गुणाभिमानः सततं ममेति .
विज्ञानकोशोऽयमतिप्रकाशः
प्रकृष्टसान्निध्यवशात्परात्मनः .
अतो भवत्येष उपाधिरस्य
यदात्मधीः संसरति भ्रमेण .. १८८..
योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृदि स्फुरत्ययं ज्योतिः .
कूटस्थः सन्नात्मा कर्ता भोक्ता भवत्युपाधिस्थः .. १८९..
स्वयं परिच्छेदमुपेत्य बुद्धेः
तादात्म्यदोषेण परं मृषात्मनः .
सर्वात्मकः सन्नपि वीक्षते स्वयं
स्वतः पृथक्त्वेन मृदो घटानिव .. १९०..
उपाधिसम्बन्धवशात्परात्मा
ह्युपाधिधर्माननुभाति तद्गुणः .
अयोविकारानविकारिवन्हिवत्
सदैकरूपोऽपि परः स्वभावात् .. १९१..
शिष्य उवाच .
भ्रमेणाप्यन्यथा वाऽस्तु जीवभावः परात्मनः .
तदुपाधेरनादित्वान्नानादेर्नाश इष्यते .. १९२..
अतोऽस्य जीवभावोऽपि नित्या भवति संसृतिः .
न निवर्तेत तन्मोक्षः कथं मे श्रीगुरो वद .. १९३..
श्रीगुरुरुवाच .
सम्यक्पृष्टं त्वया विद्वन्सावधानेन तच्छृणु .
प्रामाणिकी न भवति भ्रान्त्या मोहितकल्पना .. १९४..
भ्रान्तिं विना त्वसङ्गस्य निष्क्रियस्य निराकृतेः .
न घटेतार्थसम्बन्धो नभसो नीलतादिवत् .. १९५..
स्वस्य द्रष्टुर्निर्गुणस्याक्रियस्य
प्रत्यग्बोधानन्दरूपस्य बुद्धेः .
भ्रान्त्या प्राप्तो जीवभावो न सत्यो
मोहापाये नास्त्यवस्तुस्वभावात् .. १९६..
यावद्भ्रान्तिस्तावदेवास्य सत्ता
मिथ्याज्ञानोज्जृम्भितस्य प्रमादात् .
रज्ज्वां सर्पो भ्रान्तिकालीन एव
भ्रान्तेर्नाशे नैव सर्पोऽपि तद्वत् .. १९७..
अनादित्वमविद्यायाः कार्यस्यापि तथेष्यते .
उत्पन्नायां तु विद्यायामाविद्यकमनाद्यपि .. १९८..
प्रबोधे स्वप्नवत्सर्वं सहमूलं विनश्यति .
अनाद्यपीदं नो नित्यं प्रागभाव इव स्फुटम् .. १९९..
अनादेरपि विध्वंसः प्रागभावस्य वीक्षितः .
यद्बुद्ध्युपाधिसम्बम्धात्परिकल्पितमात्मनि .. २००..
जीवत्वं न ततोऽन्यस्तु स्वरूपेण विलक्षणः .
सम्बन्धस्त्वात्मनो बुद्ध्या मिथ्याज्ञानपुरःसरः .. २०१..
विनिवृत्तिर्भवेत्तस्य सम्यग्ज्ञानेन नान्यथा .
ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं सम्यग्ज्ञानं श्रुतेर्मतम् .. २०२..
तदात्मानात्मनोः सम्यग्विवेकेनैव सिध्यति .
ततो विवेकः कर्तव्यः प्रत्यगात्मसदात्मनोः .. २०३..
जलं पंकवदत्यन्तं पंकापाये जलं स्फुटम् .
यथा भाति तथात्मापि दोषाभावे स्फुटप्रभः .. २०४..
असन्निवृत्तौ तु सदात्मना स्फुटं
प्रतीतिरेतस्य भवेत्प्रतीचः .
ततो निरासः करणीय एव
सदात्मनः साध्वहमादिवस्तुनः .. २०५..
अतो नायं परात्मा स्याद्विज्ञानमयशब्दभाक् .
विकारित्वाज्जडत्वाच्च परिच्छिन्नत्वहेतुतः .
दृश्यत्वाद्व्यभिचारित्वान्नानित्यो नित्य इष्यते .. २०६..
आनन्दप्रतिबिम्बचुम्बिततनुर्वृत्तिस्तमोजृम्भिता
स्यादानन्दमयः प्रियादिगुणकः स्वेष्टार्थलाभोदयः .
पुण्यस्यानुभवे विभाति कृतिनामानन्दरूपः स्वयं
सर्वो नन्दति यत्र साधु तनुभृन्मात्रः प्रयत्नं विना .. २०७..
आनन्दमयकोशस्य सुषुप्तौ स्फूर्तिरुत्कटा .
स्वप्नजागरयोरीषदिष्टसंदर्शनाविना .. २०८..
नैवायमानन्दमयः परात्मा
सोपाधिकत्वात्प्रकृतेर्विकारात् .
कार्यत्वहेतोः सुकृतक्रियाया
विकारसंघातसमाहितत्वात् .. २०९..
पञ्चानामपि कोशानां निषेधे युक्तितः श्रुतेः .
तन्निषेधावधि साक्षी बोधरूपोऽवशिष्यते .. २१०..
योऽयमात्मा स्वयंज्योतिः पञ्चकोशविलक्षणः .
अवस्थात्रयसाक्षी सन्निर्विकारो निरञ्जनः .
सदानन्दः स विज्ञेयः स्वात्मत्वेन विपश्चिता .. २११..
शिष्य उवाच .
मिथ्यात्वेन निषिद्धेषु कोशेष्वेतेषु पञ्चसु .
सर्वाभावं विना किञ्चिन्न पश्याम्यत्र हे गुरो .
विज्ञेयं किमु वस्त्वस्ति स्वात्मनाऽऽत्मविपश्चिता .. २१२..
श्रीगुरुरुवाच .
सत्यमुक्तं त्वया विदन्निपुणोऽसि विचारणे .
अहमादिविकारास्ते तदभावोऽयमप्यनु .. २१३..
सर्वे येनानुभूयन्ते यः स्वयं नानुभूयते .
तमात्मानं वेदितारं विद्दि बुद्ध्या सुसूक्ष्मया .. २१४..
तत्साक्षिकं भवेत्तत्तद्यद्यद्येनानुभूयते .
कस्याप्यननुभूतार्थे साक्षित्वं नोपयुज्यते .. २१५..
असौ स्वसाक्षिको भावो यतः स्वेनानुभूयते .
अतः परं स्वयं साक्षात्प्रत्यगात्मा न चेतरः .. २१६..
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु स्फुटतरं योऽसौ समुज्जृम्भते
प्रत्यग्रूपतया सदाहमहमित्यन्तः स्फुरन्नैकधा .
नानाकारविकारभागिन इमान् पश्यन्नहंधीमुखान्
नित्यानन्दचिदात्मना स्फुरति तं विद्धि स्वमेतं हृदि .. २१७..
घटोदके बिम्बितमर्कबिम्ब-
मालोक्य मूढो रविमेव मन्यते .
तथा चिदाभासमुपाधिसंस्थं
भ्रान्त्याहमित्येव जडोऽभिमन्यते .. २१८..
घटं जलं तद्गतमर्कबिम्बं
विहाय सर्वं विनिरीक्ष्यतेऽर्कः .
तटस्थ एतत्त्रितयावभासकः
स्वयंप्रकाशो विदुषा यथा तथा .. २१९..
देहं धियं चित्प्रतिबिम्बमेवं
विसृज्य बुद्धौ निहितं गुहायाम् .
द्रष्टारमात्मानमखण्डबोधं
सर्वप्रकाशं सदसद्विलक्षणम् .. २२०..
नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं
अन्तर्बहिःशून्यमनन्यमात्मनः .
विज्ञाय सम्यङ्निजरूपमेतत्
पुमान् विपाप्मा विरजो विमृत्युः .. २२१..
विशोक आनन्दघनो विपश्चित्
स्वयं कुतश्चिन्न बिभेति कश्चित् .
नान्योऽस्ति पन्था भवबन्धमुक्तेः
विना स्वतत्त्वावगमं मुमुक्षोः .. २२२..
ब्रह्माभिन्नत्वविज्ञानं भवमोक्षस्य कारणम् .
येनाद्वितीयमानन्दं ब्रह्म सम्पद्यते बुधैः .. २२३..
ब्रह्मभूतस्तु संसृत्यै विद्वान्नावर्तते पुनः .
विज्ञातव्यमतः सम्यग्ब्रह्माभिन्नत्वमात्मनः .. २२४..
सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म विशुद्धं परं स्वतःसिद्धम् .
नित्यानन्दैकरसं प्रत्यगभिन्नं निरन्तरं जयति .. २२५..
सदिदं परमाद्वैतं स्वस्मादन्यस्य वस्तुनोऽभावात् .
न ह्यन्यदस्ति किञ्चित् सम्यक् परमार्थतत्त्वबोधदशायाम् .. २२६..
यदिदं सकलं विश्वं नानारूपं प्रतीतमज्ञानात् .
तत्सर्वं ब्रह्मैव प्रत्यस्ताशेषभावनादोषम् .. २२७..
मृत्कार्यभूतोऽपि मृदो न भिन्नः
कुम्भोऽस्ति सर्वत्र तु मृत्स्वरूपात् .
न कुम्भरूपं पृथगस्ति कुम्भः
कुतो मृषा कल्पितनाममात्रः .. २२८..
केनापि मृद्भिन्नतया स्वरूपं
घटस्य संदर्शयितुं न शक्यते .
अतो घटः कल्पित एव मोहा-
न्मृदेव सत्यं परमार्थभूतम् .. २२९..
सद्ब्रह्मकार्यं सकलं सदेवं
तन्मात्रमेतन्न ततोऽन्यदस्ति .
अस्तीति यो वक्ति न तस्य मोहो
विनिर्गतो निद्रितवत्प्रजल्पः .. २३०..
ब्रह्मैवेदं विश्वमित्येव वाणी
श्रौती ब्रूतेऽथर्वनिष्ठा वरिष्ठा .
तस्मादेतद्ब्रह्ममात्रं हि विश्वं
नाधिष्ठानाद्भिन्नताऽऽरोपितस्य .. २३१..
सत्यं यदि स्याज्जगदेतदात्मनोऽ
न तत्त्वहानिर्निगमाप्रमाणता .
असत्यवादित्वमपीशितुः स्या-
न्नैतत्त्रयं साधु हितं महात्मनाम् .. २३२..
ईश्वरो वस्तुतत्त्वज्ञो न चाहं तेष्ववस्थितः .
न च मत्स्थानि भूतानीत्येवमेव व्यचीक्लृपत् .. २३३..
यदि सत्यं भवेद्विश्वं सुषुप्तामुपलभ्यताम् .
यन्नोपलभ्यते किञ्चिदतोऽसत्स्वप्नवन्मृषा .. २३४..
अतः पृथङ्नास्ति जगत्परात्मनः
पृथक्प्रतीतिस्तु मृषा गुणादिवत् .
आरोपितस्यास्ति किमर्थवत्ताऽ-
धिष्ठानमाभाति तथा भ्रमेण .. २३५..
भ्रान्तस्य यद्यद्भ्रमतः प्रतीतं
ब्रह्मैव तत्तद्रजतं हि शुक्तिः .
इदंतया ब्रह्म सदैव रूप्यते
त्वारोपितं ब्रह्मणि नाममात्रम् .. २३६..
अतः परं ब्रह्म सदद्वितीयं
विशुद्धविज्ञानघनं निरञ्जनम् .
प्राशान्तमाद्यन्तविहीनमक्रियं
निरन्तरानन्दरसस्वरूपम् .. २३७..
निरस्तमायाकृतसर्वभेदं
नित्यं सुखं निष्कलमप्रमेयम् .
अरूपमव्यक्तमनाख्यमव्ययं
ज्योतिः स्वयं किञ्चिदिदं चकास्ति .. २३८..
ज्ञातृज्ञेयज्ञानशून्यमनन्तं निर्विकल्पकम् .
केवलाखण्डचिन्मात्रं परं तत्त्वं विदुर्बुधाः .. २३९..
अहेयमनुपादेयं मनोवाचामगोचरम् .
अप्रमेयमनाद्यन्तं ब्रह्म पूर्णमहं महः .. २४०..
तत्त्वंपदाभ्यामभिधीयमानयोः
ब्रह्मात्मनोः शोधितयोर्यदीत्थम् .
श्रुत्या तयोस्तत्त्वमसीति सम्यग्
एकत्वमेव प्रतिपाद्यते मुहुः .. २४१-
एक्यं तयोर्लक्षितयोर्न वाच्ययोः
निगद्यतेऽन्योन्यविरुद्धधर्मिणोः .
खद्योतभान्वोरिव राजभृत्ययोः
कूपाम्बुराश्योः परमाणुमेर्वोः .. २४२..
तयोर्विरोधोऽयमुपाधिकल्पितो
न वास्तवः कश्चिदुपाधिरेषः .
ईशस्य माया महदादिकारणं
जीवस्य कार्यं शृणु पञ्चकोशम् .. २४३..
एतावुपाधी परजीवयोस्तयोः
सम्यङ्निरासे न परो न जीवः .
राज्यं नरेन्द्रस्य भटस्य खेटकः
तयोरपोहे न भटो न राजा .. २४४..
अथात आदेश इति श्रुतिः स्वयं
निषेधति ब्रह्मणि कल्पितं द्वयम् .
श्रुतिप्रमाणानुगृहीतबोधा-
त्तयोर्निरासः करणीय एव .. २४५..
नेदं नेदं कल्पितत्वान्न सत्यं
रज्जुदृष्टव्यालवत्स्वप्नवच्च .
इत्थं दृश्यं साधुयुक्त्या व्यपोह्य
ज्ञेयः पश्चादेकभावस्तयोर्यः .. २४६..
ततस्तु तौ लक्षणया सुलक्ष्यौ
तयोरखण्डैकरसत्वसिद्धये .
नालं जहत्या न तथाऽजहत्या
किन्तूभयार्थात्मिकयैव भाव्यम् .. २४७..
स देवदत्तोऽयमितीह चैकता
विरुद्धधर्मांशमपास्य कथ्यते .
यथा तथा तत्त्वमसीतिवाक्ये
विरुद्धधर्मानुभयत्र हित्वा .. २४८..
संलक्ष्य चिन्मात्रतया सदात्मनोः
अखण्डभावः परिचीयते बुधैः .
एवं महावाक्यशतेन कथ्यते
ब्रह्मात्मनोरैक्यमखण्डभावः .. २४९..
अस्थूलमित्येतदसन्निरस्य
सिद्धं स्वतो व्योमवदप्रतर्क्यम् .
अतो मृषामात्रमिदं प्रतीतं
जहीहि यत्स्वात्मतया गृहीतम् .
ब्रह्माहमित्येव विशुद्धबुद्ध्या
विद्धि स्वमात्मानमखण्डबोधम् .. २५०..
मृत्कार्यं सकलं घटादि सततं मृन्मात्रमेवाहितं
तद्वत्सज्जनितं सदात्मकमिदं सन्मात्रमेवाखिलम् .
यस्मान्नास्ति सतः परं किमपि तत्सत्यं स आत्मा स्वयं
तस्मात्तत्त्वमसि प्रशान्तममलं ब्रह्माद्वयं यत्परम् .. २५१..
निद्राकल्पितदेशकालविषयज्ञात्रादि सर्वं यथा
मिथ्या तद्वदिहापि जाग्रति जगत्स्वाज्ञानकार्यत्वतः .
यस्मादेवमिदं शरीरकरणप्राणाहमाद्यप्यसत्
तस्मात्तत्त्वमसि प्रशान्तममलं ब्रह्माद्वयं यत्परम् .. २५२..
यत्र भ्रान्त्या कल्पित तद्विवेके
तत्तन्मात्रं नैव तस्माद्विभिन्नम् .
स्वप्ने नष्टं स्वप्नविश्वं विचित्रं
स्वस्माद्भिन्नं किन्नु दृष्टं प्रबोधे .. २५३..
जातिनीतिकुलगोत्रदूरगं
नामरूपगुणदोषवर्जितम् .
देशकालविषयातिवर्ति यद्
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २५४..
यत्परं सकलवागगोचरं
गोचरं विमलबोधचक्षुषः .
शुद्धचिद्घनमनादि वस्तु यद्
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २५५..
षड्भिरूर्मिभिरयोगि योगिहृद्-
भावितं न करणैर्विभावितम् .
बुद्ध्यवेद्यमनवद्यमस्ति यद्
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २५६..
भ्रान्तिकल्पितजगत्कलाश्रयं
स्वाश्रयं च सदसद्विलक्षणम् .
निष्कलं निरुपमानवद्धि यद्
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २५७..
जन्मवृद्धिपरिणत्यपक्षय-
व्याधिनाशनविहीनमव्ययम् .
विश्वसृष्ट्यवविघातकारणं
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २५८..
अस्तभेदमनपास्तलक्षणं
निस्तरङ्गजलराशिनिश्चलम् .
नित्यमुक्तमविभक्तमूर्ति यद्
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २५९..
एकमेव सदनेककारणं
कारणान्तरनिरास्यकारणम् .
कार्यकारणविलक्षणं स्वयं
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २६०..
निर्विकल्पकमनल्पमक्षरं
यत्क्षराक्षरविलक्षणं परम् .
नित्यमव्ययसुखं निरञ्जनं
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २६१..
यद्विभाति सदनेकधा भ्रमा-
न्नामरूपगुणविक्रियात्मना .
हेमवत्स्वयमविक्रियं सदा
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २६२..
यच्चकास्त्यनपरं परात्परं
प्रत्यगेकरसमात्मलक्षणम् .
सत्यचित्सुखमनन्तमव्ययं
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि .. २६३..
उक्तमर्थमिममात्मनि स्वयं
भावयेत्प्रथितयुक्तिभिर्धिया .
संशयादिरहितं कराम्बुवत्
तेन तत्त्वनिगमो भविष्यति .. २६४..
सम्बोधमात्रं परिशुद्धतत्त्वं
विज्ञाय संघे नृपवच्च सैन्ये .
तदाश्रयः स्वात्मनि सर्वदा स्थितो
विलापय ब्रह्मणि विश्वजातम् .. २६५..
बुद्धौ गुहायां सदसद्विलक्षणं
ब्रह्मास्ति सत्यं परमद्वितीयम् .
तदात्मना योऽत्र वसेद्गुहायां
पुनर्न तस्याङ्गगुहाप्रवेशः .. २६६..
ज्ञाते वस्तुन्यपि बलवती वासनाऽनादिरेषा
कर्ता भोक्ताप्यहमिति दृढा याऽस्य संसारहेतुः .
प्रत्यग्दृष्ट्याऽऽत्मनि निवसता सापनेया प्रयत्ना-
न्मुक्तिं प्राहुस्तदिह मुनयो वासनातानवं यत् .. २६७..
अहं ममेति यो भावो देहाक्षादावनात्मनि .
अध्यासोऽयं निरस्तव्यो विदुषा स्वात्मनिष्ठया .. २६८..
ज्ञात्वा स्वं प्रत्यगात्मानं बुद्धितद्वृत्तिसाक्षिणम् .
सोऽहमित्येव सद्वृत्त्याऽनात्मन्यात्ममतिं जहि .. २६९..
लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम् .
शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु .. २७०..
लोकवासनया जन्तोः शास्त्रवासनयापि च .
देहवासनया ज्ञानं यथावन्नैव जायते .. २७१
संसारकारागृहमोक्षमिच्छो-
रयोमयं पादनिबन्धशृंखलम् .
वदन्ति तज्ज्ञाः पटु वासनात्रयं
योऽस्माद्विमुक्तः समुपैति मुक्तिम् .. २७२..
जलादिसंसर्गवशात्प्रभूत-
दुर्गन्धधूताऽगरुदिव्यवासना .
संघर्षणेनैव विभाति सम्य-
ग्विधूयमाने सति बाह्यगन्धे .. २७३..
अन्तःश्रितानन्तदूरन्तवासना-
धूलीविलिप्ता परमात्मवासना .
प्रज्ञातिसंघर्षणतो विशुद्धा
प्रतीयते चन्दनगन्धवत् स्फुटम् .. २७४..
अनात्मवासनाजालैस्तिरोभूतात्मवासना .
नित्यात्मनिष्ठया तेषां नाशे भाति स्वयं स्फुटम् .. २७५..
यथा यथा प्रत्यगवस्थितं मनः
तथा तथा मुञ्चति बाह्यवासनाम् .
निःशेषमोक्षे सति वासनानां
आत्मानुभूतिः प्रतिबन्धशून्या .. २७६..
स्वात्मन्येव सदा स्थित्वा मनो नश्यति योगिनः .
वासनानां क्षयश्चातः स्वाध्यासापनयं कुरु .. २७७..
तमो द्वाभ्यां रजः सत्त्वात्सत्त्वं शुद्धेन नश्यति .
तस्मात्सत्त्वमवष्टभ्य स्वाध्यासापनयं कुरु .. २७८..
प्रारब्धं पुष्यति वपुरिति निश्चित्य निश्चलः .
धैर्यमालम्ब्य यत्नेन स्वाध्यासापनयं कुरु .. २७९..
नाहं जीवः परं ब्रह्मेत्यतद्व्यावृत्तिपूर्वकम् .
वासनावेगतः प्राप्तस्वाध्यासापनयं कुरु .. २८०..
श्रुत्या युक्त्या स्वानुभूत्या ज्ञात्वा सार्वात्म्यमात्मनः .
क्वचिदाभासतः प्राप्तस्वाध्यासापनयं कुरु .. २८१..
अनादानविसर्गाभ्यामीषन्नास्ति क्रिया मुनेः .
तदेकनिष्ठया नित्यं स्वाध्यासापनयं कुरु .. २८२..
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थब्रह्मात्मैकत्वबोधतः .
ब्रह्मण्यात्मत्वदार्ढ्याय स्वाध्यासापनयं कुरु .. २८३..
अहंभावस्य देहेऽस्मिन्निःशेषविलयावधि .
सावधानेन युक्तात्मा स्वाध्यासापनयं कुरु .. २८४..
प्रतीतिर्जीवजगतोः स्वप्नवद्भाति यावता .
तावन्निरन्तरं विद्वन्स्वाध्यासापनयं कुरु .. २८५..
निद्राया लोकवार्तायाः शब्दादेरपि विस्मृतेः .
क्वचिन्नावसरं दत्त्वा चिन्तयात्मानमात्मनि .. २८६..
मातापित्रोर्मलोद्भूतं मलमांसमयं वपुः .
त्यक्त्वा चाण्डालवद्दूरं ब्रह्मीभूय कृती भव .. २८७..
घटाकाशं महाकाश इवात्मानं परात्मनि .
विलाप्याखण्डभावेन तूष्णी भव सदा मुने .. २८८..
स्वप्रकाशमधिष्ठानं स्वयंभूय सदात्मना .
ब्रह्माण्डमपि पिण्डाण्डं त्यज्यतां मलभाण्डवत् .. २८९..
चिदात्मनि सदानन्दे देहारूढामहंधियम् .
निवेश्य लिङ्गमुत्सृज्य केवलो भव सर्वदा .. २९०..
यत्रैष जगदाभासो दर्पणान्तः पुरं यथा .
तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा कृतकृत्यो भविष्यसि .. २९१..
यत्सत्यभूतं निजरूपमाद्यं
चिदद्वयानन्दमरूपमक्रियम् .
तदेत्य मिथ्यावपुरुत्सृजेत
शैलूषवद्वेषमुपात्तमात्मनः .. २९२..
सर्वात्मना दृश्यमिदं मृषैव
नैवाहमर्थः क्षणिकत्वदर्शनात् .
जानाम्यहं सर्वमिति प्रतीतिः
कुतोऽहमादेः क्षणिकस्य सिध्येत् .. २९३..
अहंपदार्थस्त्वहमादिसाक्षी
नित्यं सुषुप्तावपि भावदर्शनात् .
ब्रूते ह्यजो नित्य इति श्रुतिः स्वयं
तत्प्रत्यगात्मा सदसद्विलक्षणः .. २९४..
विकारिणां सर्वविकारवेत्ता
नित्याविकारो भवितुं समर्हति .
मनोरथस्वप्नसुषुप्तिषु स्फुटं
पुनः पुनर्दृष्टमसत्त्वमेतयोः .. २९५..
अतोऽभिमानं त्यज मांसपिण्डे
पिण्डाभिमानिन्यपि बुद्धिकल्पिते .
कालत्रयाबाध्यमखण्डबोधं
ज्ञात्वा स्वमात्मानमुपैहि शान्तिम् .. २९६..
त्यजाभिमानं कुलगोत्रनाम-
रूपाश्रमेष्वार्द्रशवाश्रितेषु .
लिङ्गस्य धर्मानपि कर्तृतादिं-
स्त्यक्ता भवाखण्डसुखस्वरूपः .. २९७..
सन्त्यन्ये प्रतिबन्धाः पुंसः संसारहेतवो दृष्टाः .
तेषामेवं मूलं प्रथमविकारो भवत्यहंकारः .. २९८..
यावत्स्यात्स्वस्य सम्बन्धोऽहंकारेण दुरात्मना .
तावन्न लेशमात्रापि मुक्तिवार्ता विलक्षणा .. २९९..
अहंकारग्रहान्मुक्तः स्वरूपमुपपद्यते .
चन्द्रवद्विमलः पूर्णः सदानन्दः स्वयंप्रभः .. ३००..
यो वा पुरे सोऽहमिति प्रतीतो
बुद्ध्या प्रक्लृप्तस्तमसाऽतिमूढया .
तस्यैव निःशेषतया विनाशे
ब्रह्मात्मभावः प्रतिबन्धशून्यः .. ३०१..
ब्रह्मानन्दनिधिर्महाबलवताऽहंकारघोराहिना
संवेष्ट्यात्मनि रक्ष्यते गुणमयैश्चण्डेस्त्रिभिर्मस्तकैः
विज्ञानाख्यमहासिना श्रुतिमता विच्छिद्य शीर्षत्रयं
निर्मूल्याहिमिमं निधिं सुखकरं धीरोऽनुभोक्तुंक्षमः .. ३०२..
यावद्वा यत्किञ्चिद्विषदोषस्फूर्तिरस्ति चेद्देहे .
कथमारोग्याय भवेत्तद्वदहन्तापि योगिनो मुक्त्यै .. ३०३..
अहमोऽत्यन्तनिवृत्त्या तत्कृतनानाविकल्पसंहृत्या .
प्रत्यक्तत्त्वविवेकादिदमहमस्मीति विन्दते तत्त्वम् .. ३०४..
अहंकारे कर्तर्यहमिति मतिं मुञ्च सहसा
विकारात्मन्यात्मप्रतिफलजुषि स्वस्थितिमुषि .
यदध्यासात्प्राप्ता जनिमृतिजरादुःखबहुला
प्रतीचश्चिन्मूर्तेस्तव सुखतनोः संसृतिरियम् .. ३०५..
सदैकरूपस्य चिदात्मनो विभो-
रानन्दमूर्तेरनवद्यकीर्तेः .
नैवान्यथा क्वाप्यविकारिणस्ते
विनाहमध्यासममुष्य संसृतिः .. ३०६..
तस्मादहंकारमिमं स्वशत्रुं
भोक्तुर्गले कण्टकवत्प्रतीतम् .
विच्छिद्य विज्ञानमहासिना स्फुटं
भुङ्क्ष्वात्मसाम्राज्यसुखं यथेष्टम् .. ३०७..
ततोऽहमादेर्विनिवर्त्य वृत्तिं
संत्यक्तरागः परमार्थलाभात् .
तूष्णीं समास्स्वात्मसुखानुभूत्या
पूर्णात्मना ब्रह्मणि निर्विकल्पः .. ३०८..
समूलकृत्तोऽपि महानहं पुनः
व्युल्लेखितः स्याद्यदि चेतसा क्षणम् .
संजीव्य विक्षेपशतं करोति
नभस्वता प्रावृषि वारिदो यथा .. ३०९..
निगृह्य शत्रोरहमोऽवकाशः
क्वचिन्न देयो विषयानुचिन्तया .
स एव संजीवनहेतुरस्य
प्रक्षीणजम्बीरतरोरिवाम्बु .. ३१०..
देहात्मना संस्थित एव कामी
विलक्षणः कामयिता कथं स्यात् .
अतोऽर्थसन्धानपरत्वमेव
भेदप्रसक्त्या भवबन्धहेतुः .. ३११..
कार्यप्रवर्धनाद्बीजप्रवृद्धिः परिदृश्यते .
कार्यनाशाद्बीजनाशस्तस्मात्कार्यं निरोधयेत् .. ३१२..
वासनावृद्धितः कार्यं कार्यवृद्ध्या च वासना .
वर्धते सर्वथा पुंसः संसारो न निवर्तते .. ३१३..
संसारबन्धविच्छित्त्यै तद् द्वयं प्रदहेद्यतिः .
वासनावृद्धिरेताभ्यां चिन्तया क्रियया बहिः .. ३१४..
ताभ्यां प्रवर्धमाना सा सूते संसृतिमात्मनः .
त्रयाणां च क्षयोपायः सर्वावस्थासु सर्वदा .. ३१५..
सर्वत्र सर्वतः सर्वब्रह्ममात्रावलोकनैः .
सद्भाववासनादार्ढ्यात्तत्त्रयं लयमश्नुते .. ३१६..
क्रियानाशे भवेच्चिन्तानाशोऽस्माद्वासनाक्षयः .
वासनाप्रक्षयो मोक्षः सा जीवन्मुक्तिरिष्यते .. ३१७..
सद्वासनास्फूर्तिविजृम्भणे सति
ह्यसौ विलीनाप्यहमादिवासना .
अतिप्रकृष्टाप्यरुणप्रभायां
विलीयते साधु यथा तमिस्रा .. ३१८..
तमस्तमःकार्यमनर्थजालं
न दृश्यते सत्युदिते दिनेशे .
तथाऽद्वयानन्दरसानुभूतौ
नैवास्ति बन्धो न च दुःखगन्धः .. ३१९..
दृश्यं प्रतीतं प्रविलापयन्सन्
सन्मात्रमानन्दघनं विभावयन् .
समाहितः सन्बहिरन्तरं वा
कालं नयेथाः सति कर्मबन्धे .. ३२०..
प्रमादो ब्रह्मनिष्ठायां न कर्तव्यः कदाचन .
प्रमादो मृत्युरित्याह भगवान्ब्रह्मणः सुतः .. ३२१..
न प्रमादादनर्थोऽन्यो ज्ञानिनः स्वस्वरूपतः .
ततो मोहस्ततोऽहंधीस्ततो बन्धस्ततो व्यथा .. ३२२..
विषयाभिमुखं दृष्ट्वा विद्वांसमपि विस्मृतिः .
विक्षेपयति धीदोषैर्योषा जारमिव प्रियम् .. ३२३..
यथापकृष्टं शैवालं क्षणमात्रं न तिष्ठति .
आवृणोति तथा माया प्राज्ञं वापि पराङ्मुखम् .. ३२४..
लक्ष्यच्युतं चेद्यदि चित्तमीषद्
बहिर्मुखं सन्निपतेत्ततस्ततः .
प्रमादतः प्रच्युतकेलिकन्दुकः
सोपानपङ्क्तौ पतितो यथा तथा .. ३२५..
विषयेष्वाविशच्चेतः संकल्पयति तद्गुणान् .
सम्यक्संकल्पनात्कामः कामात्पुंसः प्रवर्तनम् .. ३२६..
अतः प्रमादान्न परोऽस्ति मृत्युः
विवेकिनो ब्रह्मविदः समाधौ .
समाहितः सिद्धिमुपैति सम्यक्
समाहितात्मा भव सावधानः .. ३२७..
ततः स्वरूपविभ्रंशो विभ्रष्टस्तु पतत्यधः .
पतितस्य विना नाशं पुनर्नारोह ईक्ष्यते .. ३२८..
संकल्पं वर्जयेत्तस्मात्सर्वानर्थस्य कारणम् .
जीवतो यस्य कैवल्यं विदेहे स च केवलः .
यत्किञ्चित् पश्यतो भेदं भयं ब्रूते यजुःश्रुतिः .. ३२९..
यदा कदा वापि विपश्चिदेष
ब्रह्मण्यनन्तेऽप्यणुमात्रभेदम् .
पश्यत्यथामुष्य भयं तदैव
यद्वीक्षितं भिन्नतया प्रमादात् .. ३३०..
श्रुतिस्मृतिन्यायशतैर्निषिद्धे
दृश्येऽत्र यः स्वात्ममतिं करोति .
उपैति दुःखोपरि दुःखजातं
निषिद्धकर्ता स मलिम्लुचो यथा .. ३३१..
सत्याभिसंधानरतो विमुक्तो
महत्त्वमात्मीयमुपैति नित्यम् .
मिथ्याभिसन्धानरतस्तु नश्येद्
दृष्टं तदेतद्यदचौरचौरयोः .. ३३२..
यतिरसदनुसन्धिं बन्धहेतुं विहाय
स्वयमयमहमस्मीत्यात्मदृष्ट्यैव तिष्ठेत्
सुखयति ननु निष्ठा ब्रह्मणि स्वानुभूत्या
हरति परमविद्याकार्यदुःखं प्रतीतम् .. ३३३..
बाह्यानुसन्धिः परिवर्धयेत्फलं
दुर्वासनामेव ततस्ततोऽधिकाम् .
ज्ञात्वा विवेकैः परिहृत्य बाह्यं
स्वात्मानुसन्धिं विदधीत नित्यम् .. ३३४..
बाह्ये निरुद्धे मनसः प्रसन्नता
मनःप्रसादे परमात्मदर्शनम् .
तस्मिन्सुदृष्टे भवबन्धनाशो
बहिर्निरोधः पदवी विमुक्तेः .. ३३५..
कः पण्डितः सन्सदसद्विवेकी
श्रुतिप्रमाणः परमार्थदर्शी .
जानन्हि कुर्यादसतोऽवलम्बं
स्वपातहेतोः शिशुवन्मुमुक्षुः .. ३३६..
देहादिसंसक्तिमतो न मुक्तिः
मुक्तस्य देहाद्यभिमत्यभावः .
सुप्तस्य नो जागरणं न जाग्रतः
स्वप्नस्तयोर्भिन्नगुणाश्रयत्वात् .. ३३७..
अन्तर्बहिः स्वं स्थिरजङ्गमेषु
ज्ञात्वाऽऽत्मनाधारतया विलोक्य .
त्यक्ताखिलोपाधिरखण्डरूपः
पूर्णात्मना यः स्थित एष मुक्तः .. ३३८..
सर्वात्मना बन्धविमुक्तिहेतुः
सर्वात्मभावान्न परोऽस्ति कश्चित् .
दृश्याग्रहे सत्युपपद्यतेऽसौ
सर्वात्मभावोऽस्य सदात्मनिष्ठया .. ३३९..
दृश्यस्याग्रहणं कथं नु घटते देहात्मना तिष्ठतो
बाह्यार्थानुभवप्रसक्तमनसस्तत्तत्क्रियां कुर्वतः .
संन्यस्ताखिलधर्मकर्मविषयैर्नित्यात्मनिष्ठापरैः
तत्त्वज्ञैः करणीयमात्मनि सदानन्देच्छुभिर्यत्नतः .. ३४०..
सर्वात्मसिद्धये भिक्षोः कृतश्रवणकर्मणः .
समाधिं विदधात्येषा शान्तो दान्त इति श्रुतिः .. ३४१..
आरूढशक्तेरहमो विनाशः
कर्तुन्न शक्य सहसापि पण्डितैः .
ये निर्विकल्पाख्यसमाधिनिश्चलाः
तानन्तराऽनन्तभवा हि वासनाः .. ३४२..
अहंबुद्ध्यैव मोहिन्या योजयित्वाऽऽवृतेर्बलात् .
विक्षेपशक्तिः पुरुषं विक्षेपयति तद्गुणैः .. ३४३..
विक्षेपशक्तिविजयो विषमो विधातुं
निःशेषमावरणशक्तिनिवृत्त्यभावे .
दृग्दृश्ययोः स्फुटपयोजलवद्विभागे
नश्येत्तदावरणमात्मनि च स्वभावात् .
निःसंशयेन भवति प्रतिबन्धशून्यो
विक्षेपणं न हि तदा यदि चेन्मृषार्थे .. ३४४..
सम्यग्विवेकः स्फुटबोधजन्यो
विभज्य दृग्दृश्यपदार्थतत्त्वम् .
छिनत्ति मायाकृतमोहबन्धं
यस्माद्विमुक्तस्तु पुनर्न संसृतिः .. ३४५..
परावरैकत्वविवेकवन्हिः
दहत्यविद्यागहनं ह्यशेषम् .
किं स्यात्पुनः संसरणस्य बीजं
अद्वैतभावं समुपेयुषोऽस्य .. ३४६..
आवरणस्य निवृत्तिर्भवति हि सम्यक्पदार्थदर्शनतः .
मिथ्याज्ञानविनाशस्तद्विक्षेपजनितदुःखनिवृत्तिः .. ३४७..
एतत्त्रितयं दृष्टं सम्यग्रज्जुस्वरूपविज्ञानात् .
तस्माद्वस्तुसतत्त्वं ज्ञातव्यं बन्धमुक्तये विदुषा .. ३४८..
अयोऽग्नियोगादिव सत्समन्वयान्
मात्रादिरूपेण विजृम्भते धीः .
तत्कार्यमेतद्द्वितयं यतो मृषा
दृष्टं भ्रमस्वप्नमनोरथेषु .. ३४९..
ततो विकाराः प्रकृतेरहंमुखा
देहावसाना विषयाश्च सर्वे .
क्षणेऽन्यथाभावितया ह्यमीषा-
मसत्त्वमात्मा तु कदापि नान्यथा .. ३५०..
नित्याद्वयाखण्डचिदेकरूपो
बुद्ध्यादिसाक्षी सदसद्विलक्षणः .
अहंपदप्रत्ययलक्षितार्थः
प्रत्यक् सदानन्दघनः परात्मा .. ३५१..
इत्थं विपश्चित्सदसद्विभज्य
निश्चित्य तत्त्वं निजबोधदृष्ट्या .
ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डबोधं
तेभ्यो विमुक्तः स्वयमेव शाम्यति .. ३५२..
अज्ञानहृदयग्रन्थेर्निःशेषविलयस्तदा .
समाधिनाऽविकल्पेन यदाऽद्वैतात्मदर्शनम् .. ३५३..
त्वमहमिदमितीयं कल्पना बुद्धिदोषात्
प्रभवति परमात्मन्यद्वये निर्विशेषे .
प्रविलसति समाधावस्य सर्वो विकल्पो
विलयनमुपगच्छेद्वस्तुतत्त्वावधृत्या .. ३५४..
शान्तो दान्तः परमुपरतः क्षान्तियुक्तः समाधिं
कुर्वन्नित्यं कलयति यतिः स्वस्य सर्वात्मभावम् .
तेनाविद्यातिमिरजनितान्साधु दग्ध्वा विकल्पान्
ब्रह्माकृत्या निवसति सुखं निष्क्रियो निर्विकल्पः .. ३५५..
समाहिता ये प्रविलाप्य बाह्यं
श्रोत्रादि चेतः स्वमहं चिदात्मनि .
त एव मुक्ता भवपाशबन्धैः
नान्ये तु पारोक्ष्यकथाभिधायिनः .. ३५६..
उपाधिभेदात्स्वयमेव भिद्यते
चोपाध्यपोहे स्वयमेव केवलः .
तस्मादुपाधेर्विलयाय विद्वान्
वसेत्सदाऽकल्पसमाधिनिष्ठया .. ३५७..
सति सक्तो नरो याति सद्भावं ह्येकनिष्ठया .
कीटको भ्रमरं ध्यायन् भ्रमरत्वाय कल्पते .. ३५८..
क्रियान्तरासक्तिमपास्य कीटको
ध्यायन्नलित्वं ह्यलिभावमृच्छति .
तथैव योगी परमात्मतत्त्वं
ध्यात्वा समायाति तदेकनिष्ठया .. ३५९..
अतीव सूक्ष्मं परमात्मतत्त्वं
न स्थूलदृष्ट्या प्रतिपत्तुमर्हति .
समाधिनात्यन्तसुसूक्ष्मवृत्या
ज्ञातव्यमार्यैरतिशुद्धबुद्धिभिः .. ३६०..
यथा सुवर्णं पुटपाकशोधितं
त्यक्त्वा मलं स्वात्मगुणं समृच्छति .
तथा मनः सत्त्वरजस्तमोमलं
ध्यानेन सन्त्यज्य समेति तत्त्वम् .. ३६१..
निरन्तराभ्यासवशात्तदित्थं
पक्वं मनो ब्रह्मणि लीयते यदा .
तदा समाधिः सविकल्पवर्जितः
स्वतोऽद्वयानन्दरसानुभावकः .. ३६२..
समाधिनाऽनेन समस्तवासना-
ग्रन्थेर्विनाशोऽखिलकर्मनाशः .
अन्तर्बहिः सर्वत एव सर्वदा
स्वरूपविस्फूर्तिरयत्नतः स्यात् .. ३६३..
श्रुतेः शतगुणं विद्यान्मननं मननादपि .
निदिध्यासं लक्षगुणमनन्तं निर्विकल्पकम् .. ३६४..
निर्विकल्पकसमाधिना स्फुटं
ब्रह्मतत्त्वमवगम्यते ध्रुवम् .
नान्यथा चलतया मनोगतेः
प्रत्ययान्तरविमिश्रितं भवेत् .. ३६५..
अतः समाधत्स्व यतेन्द्रियः सन्
निरन्तरं शान्तमनाः प्रतीचि .
विध्वंसय ध्वान्तमनाद्यविद्यया
कृतं सदेकत्वविलोकनेन .. ३६६..
योगस्य प्रथमद्वारं वाङ्निरोधोऽपरिग्रहः .
निराशा च निरीहा च नित्यमेकान्तशीलता .. ३६७..
एकान्तस्थितिरिन्द्रियोपरमणे हेतुर्दमश्चेतसः
संरोधे करणं शमेन विलयं यायादहंवासना .
तेनानन्दरसानुभूतिरचला ब्राह्मी सदा योगिनः
तस्माच्चित्तनिरोध एव सततं कार्यः प्रयत्नो मुनेः .. ३६८..
वाचं नियच्छात्मनि तं नियच्छ
बुद्धौ धियं यच्छ च बुद्धिसाक्षिणि .
तं चापि पूर्णात्मनि निर्विकल्पे
विलाप्य शान्तिं परमां भजस्व .. ३६९..
देहप्राणेन्द्रियमनोबुद्ध्यादिभिरुपाधिभिः .
यैर्यैर्वृत्तेःसमायोगस्तत्तद्भावोऽस्य योगिनः .. ३७०..
तन्निवृत्त्या मुनेः सम्यक् सर्वोपरमणं सुखम् .
संदृश्यते सदानन्दरसानुभवविप्लवः .. ३७१..
अन्तस्त्यागो बहिस्त्यागो विरक्तस्यैव युज्यते .
त्यजत्यन्तर्बहिःसङ्गं विरक्तस्तु मुमुक्षया .. ३७२..
बहिस्तु विषयैः सङ्गं तथान्तरहमादिभिः .
विरक्त एव शक्नोति त्यक्तुं ब्रह्मणि निष्ठितः .. ३७३..
वैराग्यबोधौ पुरुषस्य पक्षिवत्
पक्षौ विजानीहि विचक्षण त्वम् .
विमुक्तिसौधाग्रलताधिरोहणं
ताभ्यां विना नान्यतरेण सिध्यति .. ३७४..
अत्यन्तवैराग्यवतः समाधिः
समाहितस्यैव दृढप्रबोधः .
प्रबुद्धतत्त्वस्य हि बन्धमुक्तिः
मुक्तात्मनो नित्यसुखानुभूतिः .. ३७५..
वैराग्यान्न परं सुखस्य जनकं पश्यामि वश्यात्मनः
तच्चेच्छुद्धतरात्मबोधसहितं स्वाराज्यसाम्राज्यधुक् .
एतद्द्वारमजस्रमुक्तियुवतेर्यस्मात्त्वमस्मात्परं
सर्वत्रास्पृहया सदात्मनि सदा प्रज्ञां कुरु श्रेयसे .. ३७६..
आशां छिन्द्धि विषोपमेषु विषयेष्वेषैव मृत्योः कृति-
स्त्यक्त्वा जातिकुलाश्रमेष्वभिमतिं मुञ्चातिदूरात्क्रियाः .
देहादावसति त्यजात्मधिषणां प्रज्ञां कुरुष्वात्मनि
त्वं द्रष्टास्यमनोऽसि निर्द्वयपरं ब्रह्मासि यद्वस्तुतः .. ३७७..
लक्ष्ये ब्रह्मणि मानसं दृढतरं संस्थाप्य बाह्येन्द्रियं
स्वस्थाने विनिवेश्य निश्चलतनुश्चोपेक्ष्य देहस्थितिम् .
ब्रह्मात्मैक्यमुपेत्य तन्मयतया चाखण्डवृत्त्याऽनिशं
ब्रह्मानन्दरसं पिबात्मनि मुदा शून्यैः किमन्यैर्भृशम् .. ३७८..
अनात्मचिन्तनं त्यक्त्वा कश्मलं दुःखकारणम् .
चिन्तयात्मानमानन्दरूपं यन्मुक्तिकारणम् .. ३७९..
एष स्वयंज्योतिरशेषसाक्षी
विज्ञानकोशो विलसत्यजस्रम् .
लक्ष्यं विधायैनमसद्विलक्षण-
मखण्डवृत्त्याऽऽत्मतयाऽनुभावय .. ३८०..
एतमच्छीन्नया वृत्त्या प्रत्ययान्तरशून्यया .
उल्लेखयन्विजानीयात्स्वस्वरूपतया स्फुटम् .. ३८१..
अत्रात्मत्वं दृढीकुर्वन्नहमादिषु संत्यजन् .
उदासीनतया तेषु तिष्ठेत्स्फुटघटादिवत् .. ३८२..
विशुद्धमन्तःकरणं स्वरूपे
निवेश्य साक्षिण्यवबोधमात्रे .
शनैः शनैर्निश्चलतामुपानयन्
पूर्णं स्वमेवानुविलोकयेत्ततः .. ३८३..
देहेन्द्रियप्राणमनोऽहमादिभिः
स्वाज्ञानक्लृप्तैरखिलैरुपाधिभिः .
विमुक्तमात्मानमखण्डरूपं
पूर्णं महाकाशमिवावलोकयेत् .. ३८४..
घटकलशकुसूलसूचिमुख्यैः
गगनमुपाधिशतैर्विमुक्तमेकम् .
भवति न विविधं तथैव शुद्धं
परमहमादिविमुक्तमेकमेव .. ३८५..
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ता मृषामात्रा उपाधयः .
ततः पूर्णं स्वमात्मानं पश्येदेकात्मना स्थितम् .. ३८६..
यत्र भ्रान्त्या कल्पितं तद्विवेके
तत्तन्मात्रं नैव तस्माद्विभिन्नम् .
भ्रान्तेर्नाशे भाति दृष्टाहितत्त्वं
रज्जुस्तद्वद्विश्वमात्मस्वरूपम् .. ३८७..
स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः .
स्वयं विश्वमिदं सर्वं स्वस्मादन्यन्न किञ्चन .. ३८८..
अन्तः स्वयं चापि बहिः स्वयं च
स्वयं पुरस्तात् स्वयमेव पश्चात् .
स्वयं ह्यावाच्यां स्वयमप्युदीच्यां
तथोपरिष्टात्स्वयमप्यधस्तात् .. ३८९..
तरङ्गफेनभ्रमबुद्बुदादि
सर्वं स्वरूपेण जलं यथा तथा .
चिदेव देहाद्यहमन्तमेतत्
सर्वं चिदेवैकरसं विशुद्धम् .. ३९०..
सदेवेदं सर्वं जगदवगतं वाङ्मनसयोः
सतोऽन्यन्नास्त्येव प्रकृतिपरसीम्नि स्थितवतः .
पृथक् किं मृत्स्नायाः कलशघटकुम्भाद्यवगतं
वदत्येष भ्रान्तस्त्वमहमिति मायामदिरया .. ३९१..
क्रियासमभिहारेण यत्र नान्यदिति श्रुतिः .
ब्रवीति द्वैतराहित्यं मिथ्याध्यासनिवृत्तये .. ३९२..
आकाशवन्निर्मलनिर्विकल्पं
निःसीमनिःस्पन्दननिर्विकारम् .
अन्तर्बहिःशून्यमनन्यमद्वयं
स्वयं परं ब्रह्म किमस्ति बोध्यम् .. ३९३..
वक्तव्यं किमु विद्यतेऽत्र बहुधा ब्रह्मैव जीवः स्वयं
ब्रह्मैतज्जगदाततं नु सकलं ब्रह्माद्वितीयं श्रुतिः .
ब्रह्मैवाहमिति प्रबुद्धमतयः संत्यक्तबाह्याः स्फुटं
ब्रह्मीभूय वसन्ति सन्ततचिदानन्दात्मनैतद्ध्रुवम् .. ३९४..
जहि मलमयकोशेऽहंधियोत्थापिताशां
प्रसभमनिलकल्पे लिङ्गदेहेऽपि पश्चात् .
निगमगदितकीर्तिं नित्यमानन्दमूर्तिं
स्वयमिति परिचीय ब्रह्मरूपेण तिष्ठ .. ३९५..
शवाकारं यावद्भजति मनुजस्तावदशुचिः
परेभ्यः स्यात्क्लेशो जननमरणव्याधिनिलयः .
यदात्मानं शुद्धं कलयति शिवाकारमचलम्
तदा तेभ्यो मुक्तो भवति हि तदाह श्रुतिरपि .. ३९६..
स्वात्मन्यारोपिताशेषाभासवस्तुनिरासतः .
स्वयमेव परं ब्रह्म पूर्णमद्वयमक्रियम् .. ३९७..
समाहितायां सति चित्तवृत्तौ
परात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे .
न दृश्यते कश्चिदयं विकल्पः
प्रजल्पमात्रः परिशिष्यते यतः .. ३९८..
असत्कल्पो विकल्पोऽयं विश्वमित्येकवस्तुनि .
निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः .. ३९९..
द्रष्टुदर्शनदृश्यादिभावशून्यैकवस्तुनि .
निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः .. ४००..
कल्पार्णव इवात्यन्तपरिपूर्णैकवस्तुनि .
निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः .. ४०१..
तेजसीव तमो यत्र प्रलीनं भ्रान्तिकारणम् .
अद्वितीये परे तत्त्वे निर्विशेषे भिदा कुतः .. ४०२..
एकात्मके परे तत्त्वे भेदवार्ता कथं वसेत् .
सुषुप्तौ सुखमात्रायां भेदः केनावलोकितः .. ४०३..
न ह्यस्ति विश्वं परतत्त्वबोधात्
सदात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे .
कालत्रये नाप्यहिरीक्षितो गुणे
न ह्यम्बुबिन्दुर्मृगतृष्णिकायाम् .. ४०४..
मायामात्रमिदं द्वैतमद्वैतं परमार्थतः .
इति ब्रूते श्रुतिः साक्षात्सुषुप्तावनुभूयते .. ४०५..
अनन्यत्वमधिष्ठानादारोप्यस्य निरीक्षितम् .
पण्डितै रज्जुसर्पादौ विकल्पो भ्रान्तिजीवनः .. ४०६..
चित्तमूलो विकल्पोऽयं चित्ताभावे न कश्चन .
अतश्चित्तं समाधेहि प्रत्यग्रूपे परात्मनि .. ४०७..
किमपि सततबोधं केवलानन्दरूपं
निरुपममतिवेलं नित्यमुक्तं निरीहम् .
निरवधिगगनाभं निष्कलं निर्विकल्पं
हृदि कलयति विद्वान् ब्रह्म पूर्णं समाधौ .. ४०८..
प्रकृतिविकृतिशून्यं भावनातीतभावं
समरसमसमानं मानसम्बन्धदूरम् .
निगमवचनसिद्धं नित्यमस्मत्प्रसिद्धं
हृदि कलयति विद्वान् ब्रह्म पूर्णं समाधौ .. ४०९..
अजरममरमस्ताभाववस्तुस्वरूपं
स्तिमितसलिलराशिप्रख्यमाख्याविहीनम् .
शमितगुणविकारं शाश्वतं शान्तमेकं
हृदि कलयति विद्वान् ब्रह्म पूर्णं समाधौ .. ४१०..
समाहितान्तःकरणः स्वरूपे
विलोकयात्मानमखण्डवैभवम् .
विच्छिन्द्धि बन्धं भवगन्धगन्धितं
यत्नेन पुंस्त्वं सफलीकुरुष्व .. ४११-
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं सच्चिदानन्दमद्वयम् .
भावयात्मानमात्मस्थं न भूयः कल्पसेऽध्वने .. ४१२..
छायेव पुंसः परिदृश्यमान्-
माभासरूपेण फलानुभूत्या .
शरीरमाराच्छववन्निरस्तं
पुनर्न संधत्त इदं महात्मा .. ४१३..
सततविमलबोधानन्दरूपं समेत्य
त्यज जडमलरूपोपाधिमेतं सुदूरे .
अथ पुनरपि नैष स्मर्यतां वान्तवस्तु
स्मरणविषयभूतं कल्पते कुत्सनाय .. ४१४..
समूलमेतत्परिदाह्य वह्नौ
सदात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे .
ततः स्वयं नित्यविशुद्धबोधा-
नन्दात्मना तिष्ठति विद्वरिष्ठः .. ४१५..
प्रारब्धसूत्रग्रथितं शरीरं
प्रयातु वा तिष्ठतु गोरिव स्रक् .
न तत्पुनः पश्यति तत्त्ववेत्ता-
. अऽनन्दात्मनि ब्रह्मणि लीनवृत्तिः .. ४१६..
अखण्डानन्दमात्मानं विज्ञाय स्वस्वरूपतः .
किमिच्छन् कस्य वा हेतोर्देहं पुष्णाति तत्त्ववित् .. ४१७..
संसिद्धस्य फलं त्वेतज्जीवन्मुक्तस्य योगिनः .
बहिरन्तः सदानन्दरसास्वादनमात्मनि .. ४१८..
वैराग्यस्य फलं बोधो बोधस्योपरतिः फलम् .
स्वानन्दानुभवाच्छान्तिरेषैवोपरतेः फलम् .. ४१९..
यद्युत्तरोत्तराभावः पूर्वपूर्वन्तु निष्फलम् .
निवृत्तिः परमा तृप्तिरानन्दोऽनुपमः स्वतः .. ४२०..
दृष्टदुःखेष्वनुद्वेगो विद्यायाः प्रस्तुतं फलम् .
यत्कृतं भ्रान्तिवेलायां नाना कर्म जुगुप्सितम् .
पश्चान्नरो विवेकेन तत्कथं कर्तुमर्हति .. ४२१..
विद्याफलं स्यादसतो निवृत्तिः
प्रवृत्तिरज्ञानफलं तदीक्षितम् .
तज्ज्ञाज्ञयोर्यन्मृगतृष्णिकादौ
नोचेद्विदां दृष्टफलं किमस्मात् .. ४२२..
अज्ञानहृदयग्रन्थेर्विनाशो यद्यशेषतः .
अनिच्छोर्विषयः किं नु प्रवृत्तेः कारणं स्वतः .. ४२३..
वासनानुदयो भोग्ये वैरागस्य तदावधिः .
अहंभावोदयाभावो बोधस्य परमावधिः .
लीनवृत्तैरनुत्पत्तिर्मर्यादोपरतेस्तु सा .. ४२४..
ब्रह्माकारतया सदा स्थिततया निर्मुक्तबाह्यार्थधी-
रन्यावेदितभोग्यभोगकलनो निद्रालुवद्बालवत् .
स्वप्नालोकितलोकवज्जगदिदं पश्यन्क्वचिल्लब्धधी-
रास्ते कश्चिदनन्तपुण्यफलभुग्धन्यः स मान्यो भुवि .. ४२५..
स्थितप्रज्ञो यतिरयं यः सदानन्दमश्नुते .
ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः .. ४२६..
ब्रह्मात्मनोः शोधितयोरेकभावावगाहिनी .
निर्विकल्पा च चिन्मात्रा वृत्तिः प्रज्ञेति कथ्यते .
सुस्थिताऽसौ भवेद्यस्य स्थितप्रज्ञः स उच्यते .. ४२७..
यस्य स्थिता भवेत्प्रज्ञा यस्यानन्दो निरन्तरः .
प्रपञ्चो विस्मृतप्रायः स जीवन्मुक्त इष्यते .. ४२८..
लीनधीरपि जागर्ति जाग्रद्धर्मविवर्जितः .
बोधो निर्वासनो यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते .. ४२९..
शान्तसंसारकलनः कलावानपि निष्कलः .
यस्य चित्तं विनिश्चिन्तं स जीवन्मुक्त इष्यते .. ४३०..
वर्तमानेऽपि देहेऽस्मिञ्छायावदनुवर्तिनि .
अहन्ताममताऽभावो जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् .. ४३१..
अतीताननुसन्धानं भविष्यदविचारणम् .
औदासीन्यमपि प्राप्तं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् .. ४३२..
गुणदोषविशिष्टेऽस्मिन्स्वभावेन विलक्षणे .
सर्वत्र समदर्शित्वं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् .. ४३३..
इष्टानिष्टार्थसम्प्राप्तौ समदर्शितयाऽऽत्मनि .
उभयत्राविकारित्वं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् .. ४३४..
ब्रह्मानन्दरसास्वादासक्तचित्ततया यतेः .
अन्तर्बहिरविज्ञानं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् .. ४३५..
देहेन्द्रियादौ कर्तव्ये ममाहंभाववर्जितः .
औदासीन्येन यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्तलक्षणः .. ४३६..
विज्ञात आत्मनो यस्य ब्रह्मभावः श्रुतेर्बलात् .
भवबन्धविनिर्मुक्तः स जीवन्मुक्तलक्षणः .. ४३७..
देहेन्द्रियेष्वहंभाव इदंभावस्तदन्यके .
यस्य नो भवतः क्वापि स जीवन्मुक्त इष्यते .. ४३८..
न प्रत्यग्ब्रह्मणोर्भेदं कदापि ब्रह्मसर्गयोः .
प्रज्ञया यो विजानिति स जीवन्मुक्तलक्षणः .. ४३९..
साधुभिः पूज्यमानेऽस्मिन्पीड्यमानेऽपि दुर्जनैः .
समभावो भवेद्यस्य स जीवन्मुक्तलक्षणः .. ४४०..
यत्र प्रविष्टा विषयाः परेरिता
नदीप्रवाहा इव वारिराशौ .
लिनन्ति सन्मात्रतया न विक्रियां
उत्पादयन्त्येष यतिर्विमुक्तः .. ४४१..
विज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य यथापूर्वं न संसृतिः .
अस्ति चेन्न स विज्ञातब्रह्मभावो बहिर्मुखः .. ४४२..
प्राचीनवासनावेगादसौ संसरतीति चेत् .
न सदेकत्वविज्ञानान्मन्दी भवति वासना .. ४४३..
अत्यन्तकामुकस्यापि वृत्तिः कुण्ठति मातरि .
तथैव ब्रह्मणि ज्ञाते पूर्णानन्दे मनीषिणः .. ४४४..
निदिध्यासनशीलस्य बाह्यप्रत्यय ईक्ष्यते .
ब्रवीति श्रुतिरेतस्य प्रारब्धं फलदर्शनात् .. ४४५..
सुखाद्यनुभवो यावत्तावत्प्रारब्धमिष्यते .
फलोदयः क्रियापूर्वो निष्क्रियो न हि कुत्रचित् .. ४४६..
अहं ब्रह्मेति विज्ञानात्कल्पकोटिशतार्जितम् .
सञ्चितं विलयं याति प्रबोधात्स्वप्नकर्मवत् .. ४४७..
यत्कृतं स्वप्नवेलायां पुण्यं वा पापमुल्बणम् .
सुप्तोत्थितस्य किन्तत्स्यात्स्वर्गाय नरकाय वा .. ४४८..
स्वमसङ्गमुदासीनं परिज्ञाय नभो यथा .
न श्लिष्यति च यक्किञ्चित्कदाचिद्भाविकर्मभिः .. ४४९..
न नभो घटयोगेन सुरागन्धेन लिप्यते .
तथात्मोपाधियोगेन तद्धर्मैर्नैव लिप्यते .. ४५०..
ज्ञानोदयात्पुरारब्धं कर्मज्ञानान्न नश्यति .
अदत्वा स्वफलं लक्ष्यमुद्दिश्योत्सृष्टबाणवत् .. ४५१..
व्याघ्रबुद्ध्या विनिर्मुक्तो बाणः पश्चात्तु गोमतौ .
न तिष्ठति छिनत्येव लक्ष्यं वेगेन निर्भरम् .. ४५२..
प्रारब्धं बलवत्तरं खलु विदां भोगेन तस्य क्षयः
सम्यग्ज्ञानहुताशनेन विलयः प्राक्संचितागामिनाम् .
ब्रह्मात्मैक्यमवेक्ष्य तन्मयतया ये सर्वदा संस्थिताः
तेषां तत्त्रितयं नहि क्वचिदपि ब्रह्मैव ते निर्गुणम् .. ४५३..
उपाधितादात्म्यविहीनकेवल-
ब्रह्मात्मनैवात्मनि तिष्ठतो मुनेः .
प्रारब्धसद्भावकथा न युक्ता
स्वप्नार्थसंबन्धकथेव जाग्रतः .. ४५४..
न हि प्रबुद्धः प्रतिभासदेहे
देहोपयोगिन्यपि च प्रपञ्चे .
करोत्यहन्तां ममतानिदन्तां
किन्तु स्वयं तिष्ठति जागरेण .. ४५५..
न तस्य मिथ्यार्थसमर्थनेच्छा
न संग्रहस्तज्जगतोऽपि दृष्टः .
तत्रानुवृत्तिर्यदि चेन्मृषार्थे
न निद्रया मुक्त इतीष्यते ध्रुवम् .. ४५६..
तद्वत्परे ब्रह्मणि वर्तमानः
सदात्मना तिष्ठति नान्यदीक्षते .
स्मृतिर्यथा स्वप्नविलोकितार्थे
तथा विदः प्राशनमोचनादौ .. ४५७..
कर्मणा निर्मितो देहः प्रारब्धं तस्य कल्प्यताम् .
नानादेरात्मनो युक्तं नैवात्मा कर्मनिर्मितः .. ४५८..
अजो नित्यः शाश्वत इति ब्रूते श्रुतिरमोघवाक् .
तदात्मना तिष्ठतोऽस्य कुतः प्रारब्धकल्पना .. ४५९..
प्रारब्धं सिध्यति तदा यदा देहात्मना स्थितिः .
देहात्मभावो नैवेष्टः प्रारब्धं त्यज्यतामतः .. ४६०..
शरीरस्यापि प्रारब्धकल्पना भ्रान्तिरेव हि .
अध्यस्तस्य कुतः सत्त्वमसत्यस्य कुतो जनिः .
अजातस्य कुतो नाशः प्रारब्धमसतः कुतः .. ४६१..
ज्ञानेनाज्ञानकार्यस्य समूलस्य लयो यदि .
तिष्ठत्ययं कथं देह इति शङ्कावतो जडान् .. ४६२..
समाधातुं बाह्यदृष्ट्या प्रारब्धं वदति श्रुतिः .
न तु देहादिसत्यत्वबोधनाय विपश्चिताम् .. ४६३..
परिपूर्णमनाद्यन्तमप्रमेयमविक्रियम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४६४..
सद्घनं चिद्घनं नित्यमानन्दघनमक्रियम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४६५..
प्रत्यगेकरसं पूर्णमनन्तं सर्वतोमुखम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४६६..
अहेयमनुपादेयमनादेयमनाश्रयम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४६७..
निर्गुणं निष्कलं सूक्ष्मं निर्विकल्पं निरञ्जनम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४६८..
अनिरूप्य स्वरूपं यन्मनोवाचामगोचरम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४६९..
सत्समृद्धं स्वतःसिद्धं शुद्धं बुद्धमनीदृशम् .
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन .. ४७०..
निरस्तरागा विनिरस्तभोगाः
शान्ताः सुदान्ता यतयो महान्तः .
विज्ञाय तत्त्वं परमेतदन्ते
प्राप्ताः परां निर्वृतिमात्मयोगात् .. ४७१..
भवानपीदं परतत्त्वमात्मनः
स्वरूपमानन्दघनं विचार्य .
विधूय मोहं स्वमनःप्रकल्पितं
मुक्तः कृतार्थो भवतु प्रबुद्धः .. ४७२..
समाधिना साधुविनिश्चलात्मना
पश्यात्मतत्त्वं स्फुटबोधचक्षुषा .
निःसंशयं सम्यगवेक्षितश्चे-
च्छ्रुतः पदार्थो न पुनर्विकल्प्यते .. ४७३..
स्वस्याविद्याबन्धसम्बन्धमोक्षा-
त्सत्यज्ञानानन्दरूपात्मलब्धौ .
शास्त्रं युक्तिर्देशिकोक्तिः प्रमाणं
चान्तःसिद्धा स्वानुभूतिः प्रमाणम् .. ४७४..
बन्धो मोक्षश्च तृप्तिश्च चिन्ताऽऽरोग्यक्षुधादयः .
स्वेनैव वेद्या यज्ज्ञानं परेषामानुमानिकम् .. ४७५..
तटस्थिता बोधयन्ति गुरवः श्रुतयो यथा .
प्रज्ञयैव तरेद्विद्वानीश्वरानुगृहीतया .. ४७६..
स्वानुभूत्या स्वयं ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डितम् .
संसिद्धः सम्मुखं तिष्ठेन्निर्विकल्पात्मनाऽऽत्मनि .. ४७७..
वेदान्तसिद्धान्तनिरुक्तिरेषा
ब्रह्मैव जीवः सकलं जगच्च .
अखण्डरूपस्थितिरेव मोक्षो
ब्रह्माद्वितीये श्रुतयः प्रमाणम् .. ४७८..
इति गुरुवचनाच्छ्रुतिप्रमाणात्
परमवगम्य सतत्त्वमात्मयुक्त्या .
प्रशमितकरणः समाहितात्मा
क्वचिदचलाकृतिरात्मनिष्ठतोऽभूत् .. ४७९..
किञ्चित्कालं समाधाय परे ब्रह्मणि मानसम् .
उत्थाय परमानन्दादिदं वचनमब्रवीत् .. ४८०..
बुद्धिर्विनष्टा गलिता प्रवृत्तिः
ब्रह्मात्मनोरेकतयाऽधिगत्या .
इदं न जानेऽप्यनिदं न जाने
किं वा कियद्वा सुखमस्त्यपारम् .. ४८१..
वाचा वक्तुमशक्यमेव मनसा मन्तुं न वा शक्यते
स्वानन्दामृतपूरपूरितपरब्रह्माम्बुधेर्वैभवम् .
अम्भोराशिविशीर्णवार्षिकशिलाभावं भजन्मे मनो
यस्यांशांशलवे विलीनमधुनाऽऽनन्दात्मना निर्वृतम् .. ४८२..
क्व गतं केन वा नीतं कुत्र लीनमिदं जगत् .
अधुनैव मया दृष्टं नास्ति किं महदद्भुतम् .. ४८३..
किं हेयं किमुपादेयं किमन्यत्किं विलक्षणम् .
अखण्डानन्दपीयूषपूर्णे ब्रह्ममहार्णवे .. ४८४..
न किञ्चिदत्र पश्यामि न शृणोमि न वेद्म्यहम् .
स्वात्मनैव सदानन्दरूपेणास्मि विलक्षणः .. ४८५..
नमो नमस्ते गुरवे महात्मने
विमुक्तसङ्गाय सदुत्तमाय .
नित्याद्वयानन्दरसस्वरूपिणे
भूम्ने सदाऽपारदयाम्बुधाम्ने .. ४८६..
यत्कटाक्षशशिसान्द्रचन्द्रिका-
पातधूतभवतापजश्रमः .
प्राप्तवानहमखण्डवैभवा-
नन्दमात्मपदमक्षयं क्षणात् .. ४८७..
धन्योऽहं कृतकृत्योऽहं विमुक्तोऽहं भवग्रहात् .
नित्यानन्दस्वरूपोऽहं पूर्णोऽहं त्वदनुग्रहात् .. ४८८..
असङ्गोऽहमनङ्गोऽहमलिङ्गोऽहमभङ्गुरः .
प्रशान्तोऽहमनन्तोऽहममलोऽहं चिरन्तनः .. ४८९..
अकर्ताहमभोक्ताहमविकारोऽहमक्रियः .
शुद्धबोधस्वरूपोऽहं केवलोऽहं सदाशिवः .. ४९०..
द्रष्टुः श्रोतुर्वक्तुः कर्तुर्भोक्तुर्विभिन्न एवाहम् .
नित्यनिरन्तरनिष्क्रियनिःसीमासङ्गपूर्णबोधात्मा .. ४९१..
नाहमिदं नाहमदोऽप्युभयोरवभासकं परं शुद्धम् .
बाह्याभ्यन्तरशून्यं पूर्णं ब्रह्माद्वितीयमेवाहम् .. ४९२..
निरुपममनादितत्त्वं त्वमहमिदमद इति कल्पनादूरम् .
नित्यानन्दैकरसं सत्यं ब्रह्माद्वितीयमेवाहम् .. ४९३..
नारायणोऽहं नरकान्तकोऽहं
पुरान्तकोऽहं पुरुषोऽहमीशः .
अखण्डबोधोऽहमशेषसाक्षी
निरीश्वरोऽहं निरहं च निर्ममः .. ४९४..
सर्वेषु भूतेष्वहमेव संस्थितो
ज्ञानात्मनाऽन्तर्बहिराश्रयः सन् .
भोक्ता च भोग्यं स्वयमेव सर्वं
यद्यत्पृथग्दृष्टमिदन्तया पुरा .. ४९५..
मय्यखण्डसुखाम्भोधौ बहुधा विश्ववीचयः .
उत्पद्यन्ते विलीयन्ते मायामारुतविभ्रमात् .. ४९६..
स्थुलादिभावा मयि कल्पिता भ्रमा-
दारोपितानुस्फुरणेन लोकैः .
काले यथा कल्पकवत्सराय-
णर्त्वा दयो निष्कलनिर्विकल्पे .. ४९७..
आरोपितं नाश्रयदूषकं भवेत्
कदापि मूढैरतिदोषदूषितैः .
नार्द्रिकरोत्यूषरभूमिभागं
मरीचिकावारि महाप्रवाहः .. ४९८..
आकाशवल्लेपविदूरगोऽहं
आदित्यवद्भास्यविलक्षणोऽहम् .
अहार्यवन्नित्यविनिश्चलोऽहं
अम्भोधिवत्पारविवर्जितोऽहम् .. ४९९..
न मे देहेन सम्बन्धो मेघेनेव विहायसः .
अतः कुतो मे तद्धर्मा जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः .. ५००..
उपाधिरायाति स एव गच्छति
स एव कर्माणि करोति भुङ्क्ते .
स एव जीर्यन् म्रियते सदाहं
कुलाद्रिवन्निश्चल एव संस्थितः .. ५०१..
न मे प्रवृत्तिर्न च मे निवृत्तिः
सदैकरूपस्य निरंशकस्य .
एकात्मको यो निविडो निरन्तरो
व्योमेव पूर्णः स कथं नु चेष्टते .. ५०२..
पुण्यानि पापानि निरिन्द्रियस्य
निश्चेतसो निर्विकृतेर्निराकृतेः .
कुतो ममाखण्डसुखानुभूतेः
ब्रूते ह्यनन्वागतमित्यपि श्रुतिः .. ५०३..
छायया स्पृष्टमुष्णं वा शीतं वा सुष्ठु दुःष्ठु वा .
न स्पृशत्येव यत्किञ्चित्पुरुषं तद्विलक्षणम् .. ५०४..
न साक्षिणं साक्ष्यधर्माः संस्पृशन्ति विलक्षणम् .
अविकारमुदासीनं गृहधर्माः प्रदीपवत् .. ५०५..
रवेर्यथा कर्मणि साक्षिभावो
वह्नेर्यथा दाहनियामकत्वम् .
रज्जोर्यथाऽऽरोपितवस्तुसङ्गः
तथैव कूटस्थचिदात्मनो मे .. ५०६..
कर्तापि वा कारयितापि नाहं
भोक्तापि वा भोजयितापि नाहम् .
द्रष्टापि वा दर्शयितापि नाहं
सोऽहं स्वयंज्योतिरनीदृगात्मा .. ५०७..
चलत्युपाधौ प्रतिबिम्बलौल्य-
मौपाधिकं मूढधियो नयन्ति .
स्वबिम्बभूतं रविवद्विनिष्क्रियं
कर्तास्मि भोक्तास्मि हतोऽस्मि हेति .. ५०८..
जले वापि स्थले वापि लुठत्वेष जडात्मकः .
नाहं विलिप्ये तद्धर्मैर्घटधर्मैर्नभो यथा .. ५०९..
कर्तृत्वभोक्तृत्वखलत्वमत्तता-
जडत्वबद्धत्वविमुक्ततादयः .
बुद्धेर्विकल्पा न तु सन्ति वस्तुतः
स्वस्मिन्परे ब्रह्मणि केवलेऽद्वये .. ५१०..
सन्तु विकाराः प्रकृतेर्दशधा शतधा सहस्रधा वापि .
किं मेऽसङ्गचितस्तैर्न घनः क्वचिदम्बरं स्पृशति .. ५११..
अव्यक्तादिस्थूलपर्यन्तमेतत्
विश्वं यत्राभासमात्रं प्रतीतम् .
व्योमप्रख्यं सूक्ष्ममाद्यन्तहीनं
ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि .. ५१२..
सर्वाधारं सर्ववस्तुप्रकाशं
सर्वाकारं सर्वगं सर्वशून्यम् .
नित्यं शुद्धं निश्चलं निर्विकल्पं
ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि .. ५१३..
यत्प्रत्यस्ताशेषमायाविशेषं
प्रत्यग्रूपं प्रत्ययागम्यमानम् .
सत्यज्ञानानन्तमानन्दरूपं
ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि .. ५१४..
निष्क्रियोऽस्म्यविकारोऽस्मि
निष्कलोऽस्मि निराकृतिः .
निर्विकल्पोऽस्मि नित्योऽस्मि
निरालम्बोऽस्मि निर्द्वयः .. ५१५..
सर्वात्मकोऽहं सर्वोऽहं सर्वातीतोऽहमद्वयः .
केवलाखण्डबोधोऽहमानन्दोऽहं निरन्तरः .. ५१६..
स्वाराज्यसाम्राज्यविभूतिरेषा
भवत्कृपाश्रीमहिमप्रसादात् .
प्राप्ता मया श्रीगुरवे महात्मने
नमो नमस्तेऽस्तु पुनर्नमोऽस्तु .. ५१७..
महास्वप्ने मायाकृतजनिजरामृत्युगहने
भ्रमन्तं क्लिश्यन्तं बहुलतरतापैरनुदिनम् .
अहंकारव्याघ्रव्यथितमिममत्यन्तकृपया
प्रबोध्य प्रस्वापात्परमवितवान्मामसि गुरो .. ५१८..
नमस्तस्मै सदैकस्मै कस्मैचिन्महसे नमः .
यदेतद्विश्वरूपेण राजते गुरुराज ते .. ५१९..
इति नतमवलोक्य शिष्यवर्यं
समधिगतात्मसुखं प्रबुद्धतत्त्वम् .
प्रमुदितहृदयं स देशिकेन्द्रः
पुनरिदमाह वचः परं महात्मा .. ५२०..
ब्रह्मप्रत्ययसन्ततिर्जगदतो ब्रह्मैव तत्सर्वतः
पश्याध्यात्मदृशा प्रशान्तमनसा सर्वास्ववस्थास्वपि .
रूपादन्यदवेक्षितं किमभितश्चक्षुष्मतां दृश्यते
तद्वद्ब्रह्मविदः सतः किमपरं बुद्धेर्विहारास्पदम् .. ५२१..
कस्तां परानन्दरसानुभूति-
मृत्सृज्य शून्येषु रमेत विद्वान् .
चन्द्रे महाह्लादिनि दीप्यमाने
चित्रेन्दुमालोकयितुं क इच्छेत् .. ५२२..
असत्पदार्थानुभवेन किञ्चिन्
न ह्यस्ति तृप्तिर्न च दुःखहानिः .
तदद्वयानन्दरसानुभूत्या
तृप्तः सुखं तिष्ठ सदात्मनिष्ठया .. ५२३..
स्वमेव सर्वथा पश्यन्मन्यमानः स्वमद्वयम् .
स्वानन्दमनुभुञ्जानः कालं नय महामते .. ५२४..
अखण्डबोधात्मनि निर्विकल्पे
विकल्पनं व्योम्नि पुरप्रकल्पनम् .
तदद्वयानन्दमयात्मना सदा
शान्तिं परामेत्य भजस्व मौनम् .. ५२५..
तूष्णीमवस्था परमोपशान्तिः
बुद्धेरसत्कल्पविकल्पहेतोः .
ब्रह्मात्मनो ब्रह्मविदो महात्मनो
यत्राद्वयानन्दसुखं निरन्तरम् .. ५२६..
नास्ति निर्वासनान्मौनात्परं सुखकृदुत्तमम् .
विज्ञातात्मस्वरूपस्य स्वानन्दरसपायिनः .. ५२७..
गच्छंस्तिष्ठन्नुपविशञ्छयानो वाऽन्यथापि वा .
यथेच्छया वसेद्विद्वानात्मारामः सदा मुनिः .. ५२८..
न देशकालासनदिग्यमादि-
लक्ष्याद्यपेक्षाऽप्रतिबद्धवृत्तेः .
संसिद्धतत्त्वस्य महात्मनोऽस्ति
स्ववेदने का नियमाद्यवस्था .. ५२९..
घटोऽयमिति विज्ञातुं नियमः कोऽन्ववेक्षते .
विना प्रमाणसुष्ठुत्वं यस्मिन्सति पदार्थधीः .. ५३०..
अयमात्मा नित्यसिद्धः प्रमाणे सति भासते .
न देशं नापि कालं न शुद्धिं वाप्यपेक्षते .. ५३१..
देवदत्तोऽहमोत्येतद्विज्ञानं निरपेक्षकम् .
तद्वद्ब्रह्मविदोऽप्यस्य ब्रह्माहमिति वेदनम् .. ५३२..
भानुनेव जगत्सर्वं भासते यस्य तेजसा .
अनात्मकमसत्तुच्छं किं नु तस्यावभासकम् .. ५३३..
वेदशास्त्रपुराणानि भूतानि सकलान्यपि .
येनार्थवन्ति तं किन्नु विज्ञातारं प्रकाशयेत् .. ५३४..
एष स्वयंज्योतिरनन्तशक्तिः
आत्माऽप्रमेयः सकलानुभूतिः .
यमेव विज्ञाय विमुक्तबन्धो
जयत्ययं ब्रह्मविदुत्तमोत्तमः .. ५३५..
न खिद्यते नो विषयैः प्रमोदते
न सज्जते नापि विरज्यते च .
स्वस्मिन्सदा क्रीडति नन्दति स्वयं
निरन्तरानन्दरसेन तृप्तः .. ५३६..
क्षुधां देहव्यथां त्यक्त्वा बालः क्रीडति वस्तुनिः .
तथैव विद्वान् रमते निर्ममो निरहं सुखी .. ५३७..
चिन्ताशून्यमदैन्यभैक्षमशनं पानं सरिद्वारिषु
स्वातन्त्र्येण निरंकुशा स्थितिरभीर्निद्रा श्मशाने वने .
वस्त्रं क्षालनशोषणादिरहितं दिग्वास्तु शय्या मही
संचारो निगमान्तवीथिषु विदां क्रीडा परे ब्रह्मणि .. ५३८..
विमानमालम्ब्य शरीरमेतद्
भुनक्त्यशेषान्विषयानुपस्थितान् .
परेच्छया बालवदात्मवेत्ता
योऽव्यक्तलिङ्गोऽननुषक्तबाह्यः .. ५३९..
दिगम्बरो वापि च साम्बरो वा
त्वगम्बरो वापि चिदम्बरस्थः .
उन्मत्तवद्वापि च बालवद्वा
पिशाचवद्वापि चरत्यवन्याम् .. ५४०..
कामान्निष्कामरूपी संश्चरत्येकचारो मुनिः .
स्वात्मनैव सदा तुष्टः स्वयं सर्वात्मना स्थितः .. ५४१..
क्वचिन्मूढो विद्वान् क्वचिदपि महाराजविभवः
क्वचिद्भ्रान्तः सौम्यः क्वचिदजगराचारकलितः .
क्वचित्पात्रीभूतः क्वचिदवमतः क्वाप्यविदितः
चरत्येवं प्राज्ञः सततपरमानन्दसुखितः .. ५४२..
निर्धनोऽपि सदा तुष्टोऽप्यसहायो महाबलः .
नित्यतृप्तोऽप्यभुञ्जानोऽप्यसमः समदर्शनः .. ५४३..
अपि कुर्वन्नकुर्वाणश्चाभोक्ता फलभोग्यपि .
शरीर्यप्यशरीर्येष परिच्छिन्नोऽपि सर्वगः .. ५४४..
अशरीरं सदा सन्तमिमं ब्रह्मविदं क्वचित् .
प्रियाप्रिये न स्पृशतस्तथैव च शुभाशुभे .. ५४५..
स्थूलादिसम्बन्धवतोऽभिमानिनः
सुखं च दुःखं च शुभाशुभे च .
विध्वस्तबन्धस्य सदात्मनो मुनेः
कुतः शुभं वाऽप्यशुभं फलं वा .. ५४६..
तमसा ग्रस्तवद्भानादग्रस्तोऽपि रविर्जनैः .
ग्रस्त इत्युच्यते भ्रान्त्यां ह्यज्ञात्वा वस्तुलक्षणम् .. ५४७..
तद्वद्देहादिबन्धेभ्यो विमुक्तं ब्रह्मवित्तमम् .
पश्यन्ति देहिवन्मूढाः शरीराभासदर्शनात् .. ५४८..
अहिर्निर्ल्वयनीं वायं मुक्त्वा देहं तु तिष्ठति .
इतस्ततश्चाल्यमानो यत्किञ्चित्प्राणवायुना .. ५४९..
स्त्रोतसा नीयते दारु यथा निम्नोन्नतस्थलम् .
दैवेन नीयते देहो यथाकालोपभुक्तिषु .. ५५०..
प्रारब्धकर्मपरिकल्पितवासनाभिः
संसारिवच्चरति भुक्तिषु मुक्तदेहः .
सिद्धः स्वयं वसति साक्षिवदत्र तूष्णीं
चक्रस्य मूलमिव कल्पविकल्पशून्यः .. ५५१..
नैवेन्द्रियाणि विषयेषु नियुंक्त एष
नैवापयुंक्त उपदर्शनलक्षणस्थः .
नैव क्रियाफलमपीषदवेक्षते स
स्वानन्दसान्द्ररसपानसुमत्तचित्तः .. ५५२..
लक्ष्यालक्ष्यगतिं त्यक्त्वा यस्तिष्ठेत्केवलात्मना .
शिव एव स्वयं साक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः .. ५५३..
जीवन्नेव सदा मुक्तः कृतार्थो ब्रह्मवित्तमः .
उपाधिनाशाद्ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति निर्द्वयम् .. ५५४..
शैलूषो वेषसद्भावाभावयोश्च यथा पुमान् .
तथैव ब्रह्मविच्छ्रेष्ठः सदा ब्रह्मैव नापरः .. ५५५..
यत्र क्वापि विशीर्णं सत्पर्णमिव तरोर्वपुः पततात् .
ब्रह्मीभूतस्य यतेः प्रागेव तच्चिदग्निना दग्धम् .. ५५६..
सदात्मनि ब्रह्मणि तिष्ठतो मुनेः
पूर्णाऽद्वयानन्दमयात्मना सदा .
न देशकालाद्युचितप्रतीक्षा
त्वङ्मांसविट्पिण्डविसर्जनाय .. ५५७..
देहस्य मोक्षो नो मोक्षो न दण्डस्य कमण्डलोः .
अविद्याहृदयग्रन्थिमोक्षो मोक्षो यतस्ततः .. ५५८..
कुल्यायामथ नद्यां वा शिवक्षेत्रेऽपि चत्वरे .
पर्णं पतति चेत्तेन तरोः किं नु शुभाशुभम् .. ५५९..
पत्रस्य पुष्पस्य फलस्य नाशवद्-
देहेन्द्रियप्राणधियां विनाशः .
नैवात्मनः स्वस्य सदात्मकस्या-
नन्दाकृतेर्वृक्षवदस्ति चैषः .. ५६०..
प्रज्ञानघन इत्यात्मलक्षणं सत्यसूचकम् .
अनूद्यौपाधिकस्यैव कथयन्ति विनाशनम् .. ५६१..
अविनाशी वा अरेऽयमात्मेति श्रुतिरात्मनः .
प्रब्रवीत्यविनाशित्वं विनश्यत्सु विकारिषु .. ५६२..
पाषाणवृक्षतृणधान्यकडङ्कराद्या
दग्धा भवन्ति हि मृदेव यथा तथैव .
देहेन्द्रियासुमन आदि समस्तदृश्यं
ज्ञानाग्निदग्धमुपयाति परात्मभावम् .. ५६३..
विलक्षणं यथा ध्वान्तं लीयते भानुतेजसि .
तथैव सकलं दृश्यं ब्रह्मणि प्रविलीयते .. ५६४..
घटे नष्टे यथा व्योम व्योमैव भवति स्फुटम् .
तथैवोपाधिविलये ब्रह्मैव ब्रह्मवित्स्वयम् .. ५६५..
क्षीरं क्षीरे यथा क्षिप्तं तैलं तैले जलं जले .
संयुक्तमेकतां याति तथाऽऽत्मन्यात्मविन्मुनिः .. ५६६..
एवं विदेहकैवल्यं सन्मात्रत्वमखण्डितम् .
ब्रह्मभावं प्रपद्यैष यतिर्नावर्तते पुनः .. ५६७..
सदात्मैकत्वविज्ञानदग्धाविद्यादिवर्ष्मणः .
अमुष्य ब्रह्मभूतत्वाद् ब्रह्मणः कुत उद्भवः .. ५६८..
मायाक्लृप्तौ बन्धमोक्षौ न स्तः स्वात्मनि वस्तुतः .
यथा रज्जौ निष्क्रियायां सर्पाभासविनिर्गमौ .. ५६९..
आवृतेः सदसत्त्वाभ्यां वक्तव्ये बन्धमोक्षणे .
नावृतिर्ब्रह्मणः काचिदन्याभावादनावृतम् .
यद्यस्त्यद्वैतहानिः स्याद् द्वैतं नो सहते श्रुतिः .. ५७०..
बन्धञ्च मोक्षञ्च मृषैव मूढा
बुद्धेर्गुणं वस्तुनि कल्पयन्ति .
दृगावृतिं मेघकृतां यथा रवौ
यतोऽद्वयाऽसङ्गचिदेतदक्षरम् .. ५७१..
अस्तीति प्रत्ययो यश्च यश्च नास्तीति वस्तुनि .
बुद्धेरेव गुणावेतौ न तु नित्यस्य वस्तुनः .. ५७२..
अतस्तौ मायया क्लृप्तौ बन्धमोक्षौ न चात्मनि .
निष्कले निष्क्रिये शान्ते निरवद्ये निरञ्जने .
अद्वितीये परे तत्त्वे व्योमवत्कल्पना कुतः .. ५७३..
न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः .
न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता .. ५७४..
सकलनिगमचूडास्वान्तसिद्धान्तरूपं
परमिदमतिगुह्यं दर्शितं ते मयाद्य .
अपगतकलिदोषं कामनिर्मुक्तबुद्धिं
स्वसुतवदसकृत्त्वां भाव्यित्वा मुमुक्षुम् .. ५७५..
इति श्रुत्वा गुरोर्वाक्यं प्रश्रयेण कृतानतिः .
स तेन समनुज्ञातो ययौ निर्मुक्तबन्धनः .. ५७६..
गुरुरेव सदानन्दसिन्धौ निर्मग्नमानसः .
पावयन्वसुधां सर्वां विचचार निरन्तरः .. ५७७..
इत्याचार्यस्य शिष्यस्य संवादेनात्मलक्षणम् .
निरूपितं मुमुक्षूणां सुखबोधोपपत्तये .. ५७८..
हितमिदमुपदेशमाद्रियन्तां
विहितनिरस्तसमस्तचित्तदोषाः .
भवसुखविरताः प्रशान्तचित्ताः
श्रुतिरसिका यतयो मुमुक्षवो ये .. ५७९..
संसाराध्वनि तापभानुकिरणप्रोद्भूतदाहव्यथा-
खिन्नानां जलकांक्षया मरुभुवि भ्रान्त्या परिभ्राम्यताम् .
अत्यासन्नसुधाम्बुधिं सुखकरं ब्रह्माद्वयं दर्शय-
त्येषा शङ्करभारती विजयते निर्वाणसंदायिनी .. ५८०..
.. इति शंकराचार्यविरचितं विवेकचूडामणि ..
.. ॐ तत्सत् ..